Wednesday, October 15, 2014

ნიკოლოზ დუბროვინი ქართველი ხალხის ცრურწმენების შესახებ

(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს აკადემიკოს დუბროვინის წიგნიდან «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе», Томъ I. Очеркъ Кавказа и народовъ его населяющихъ. Книга II. Закавказье. Санктпетербургъ. 1871, ვრცელი წერილის “ქართველური ტომის” /Картвельское племя/ მესამე თავის თარგმანს)

თავი III 

(ქართველი ხალხის ცრურწმენები /Суеверiе и предразсудки грузинскаго народа/). 

გაზაფხული დგება საქართველოში. შავი შიფერის მთები, თითქმის მთელი წელი რომ მოღუშულები დგანან, ახლა ხასხასა სიმწვანით იმოსებიან, მინდვრები ბალახით იფარება; ნუშის ხეები ვერცხლშია გახვეული, ატმის ხეები კი – მეწამულ სამოსელში; ჰაერი არომატითაა აღსავსე. წეროების გრძელი მწკრივები ჩვენი ჩრდილოეთისკენ მოისწრაფვიან, მერცხლები ჭიკჭიკებენ...

გაიღვიძებს რა დილით ადრე, ქართველი ჩქარობს უწინარეს ყოვლისა ერთი ყლუპი ღვინის დალევას, იმიტომ რომ მას, ამის გარეშე, ხალხური რწმენით, არ შეუძლია მერცხალზე გაიმარჯვოს, ხოლო ვერ გაიმარჯვებს რა მასზე, მთელი წელიწადი ციებ-ცხელებით დაიტანჯება. ზუსტად ასევე, თუ იგი მოისმენს გუგულის ხმას მანამდე, სანამ მოასწრებს პურის ნაჭრის შეჭმას, იგი უკვე მასზე გამარჯვებას ვეღარ შეძლებს.

ხალხურმა ლეგენდამ აიძულა ქართველი, რომ პატივი ეცა ამ ჩიტისთვის, და აი რა შემთხვევის გამო:

სადღაც შორს, ინდოეთის მახლობლად, არის ქონდრისკაცების სამეფო, სადაც მოხვდა ერთი ქართველი, თუმცა კი, უცნობია, რანაირად. ქონდრისკაცები ძალზედ ცოტას ჭამდნენ და სვამდნენ: ერთი შოთის პური და ნახევარი თუნგი ღვინო მათ მთელ კვირას ჰყოფნიდათ. ქართველი, რომელიც უხვ და მრავალფეროვან საჭმელს იყო მიჩვეული, სასოწარკვეთილებაში ჩავარდა.

უცხოელმა დაიწყო ფიქრი იმაზე, თუ როგორ დაბრუნებულიყო სამშობლოში, მაგრამ გადაჭრით არ იცოდა, ეს როგორ გაეკეთებინა. სანამ ის ფიქრობდა, სამმა ზამთარმა გაიარა; სამშობლოს გამო სევდამ დატანჯა უბედური მოგზაური. გაუთვალისწინებელმა შემთხვევამ გამოიყვანა ის ძნელი მდგომარეობიდან.

– მე საქართველოში მივემგზავრები, ხომ არ გინდა ჩემთან ერთად წამოსვლა, შესთავაზა მას ერთერთმა ქონდრისკაცმა.

ქართველს, რა თქმა უნდა, გაეხარდა, და აპრილის დასაწყისში, მოიმარაგეს რა საგზალი, ისინი გზას გაუდგნენ.

მათ დიდხანს იარეს, ბოლოს იმ საზღვარს მიაღწიეს, სადაც კონდრისკაცების სამეფო მთავრდებოდა.

– მომისმინე, ამხანაგო! ეუბნება ქონდრისკაცი ქართველს, მე როგორც კი ჩვენი სამეფოს საზღვარს გადავაბიჯებ, მაშინვე იმ ჩიტად გადავიქცევი, რომელსაც თქვენში გუგულს ეძახიან. მაშინ მე კი არ ვივლი, არამედ ვიფრენ, მაგრამ ნელა გავფრინდები, რათა შენ შეგეძლოს ჩემს უკან გამოყოლა. ოღონდ უყურე, ფრთხილად იყავი, მხედველობიდან არ დამკარგო, თორემ გზას ვეღარ იპოვნი.

საზღვარს გადმოვიდნენ. ქართველმა მოხედვაც ვერ მოსწრო, რომ ქონდრისკაცი ჩიტად გადაიქცა. ქართველი გაშეშდა, გუგულის ფრენას უყურებდა. ის შორს გაფრინდა, ქართველი კი გაუნძრევლად იდგა. გუგული, ხედავდა რა, რომ მგზავრი მას არ მიჰყვება, უკანვე დაბრუნდა და ლოყაზე ფრთის ტყლაშუნით ამხანაგი ჩაფიქრებული მდგომარეობიდან გამოიყვანა.

მგზავრებმა გზა განაგრძეს. მაისის უკანასკნელ რიცხვებში მათ საქართველოს მოაღწიეს. ქართველმა გუგული თავისთან სახლში დაპატიჟა, სურდა მას გამასპინძლებოდა, მაგრამ მან, იმ საბაბით, რომ კატებისა და ბავშვების ეშინია, უარი უთხრა, ამბობდა რა, ვითომ “იმითაც კმაყოფილია, რომ ღმერთმა მას დღეში თითო ბეღურა მისცა, რომლებიც სულ მის კვალდაკვალ დაფრინავენ” («Признаки весны: Царство кукушекъ». Кн. Р. Эристовъ, Кавк. 1849 г. № 18).

ხალხური ცრურწმენა აიძულებს ქართველს, რომ ყოველ გაზაფხულზე იმარჯვებდეს ახლად გამოჩენილ გადამფრენ ფრინველებზე, რომლებიც ზამთარში არ არიან ხოლმე, ასევე ახლად დაბადებულ ცხოველებსა და შინაურ ფრინველებზე.

ვინც ფეხზე ჩაცმული დაინახავს ბატის ჭუჭულებს – მან გაიმარჯვა მათზე; თუ ფეხშიშველმა ნახა ისინი, რისკავს რომ ფეხების ტკივილით დაიტანჯება. იხვის ჭუჭულებს მხოლოდ თმადავარცხნილი დაამარცხებს – ეს თავის ტკივილისგან ხსნაა. ჭოტის კივილი ერთ ადგილას ფეხზე მდგომარემ უნდა მოისმინო, სხვანაირად აქეთ-იქით იხეტიალებ, როგორც ჭოტი, ადგილიდან ადგილზე.

ეს რწმენა თავად ჭოტების წარმოშობის შესახებ არსებული ლეგენდით აიხსნება. ბოროტი დედინაცვალი აქ უპირველეს როლს თამაშობს.

გლეხს ორი ვაჟიშვილი ჰყავდა, რომლებიც მას გუწრფელად და ნაზად უყვარდა. ცოლის სიკვდილთან ერთად, დარჩა რა ქვრივად, მან თავისი სიყვარული და ერთგულება შვილებზე გადაიტანა და თავისთან მათი იმდენად დაახლოება და დაკავშირება მოახერხა, რომ მათ დედის დაკარგვის შესახებ დაივიწყეს.

გარკვეული დროის შემდეგ გლეხმაც ასევე დაივიწყა მის მიერ ნაზად ნაყვარები ცოლის დაკარგვის თაობაზე და სხვა შეირთო ცოლად. იმ დროიდან შვილებისთვის ლამაზი დღეები დასრულდა. ბოროტი დედინაცვალი მათ ყველგან დევნიდა, ყოველგვარი მიზეზის გარეშე ლანძღავდა და სცემდა. ბიჭები საჩივრით მამას მიმართავდნენ, მაგრამ ის, სისტუსტეს ავლენდა რა ახალგაზრდა ცოლის მიმართ, იმით ამშვიდებდა შვილებს, რომ როცა მათ სჯიდა, დედინაცვალს მათთვის სიკეთე სურდაო.

ბავშვებმა დედინაცვლისგან თავის გარიდება დაიწყეს და საკუთარი თავი უბედნიერესად მიაჩნდათ, როცა მათ მინდორში ძროხებისა და ხბორების სამწყემსად აგზავნიდნენ, სადაც მათ შეეძლოთ თამაშით გული ეჯერათ. გაიტაცა რა ერთხელ თამაშმა, მათ ვერ შენიშნეს, თუ დღე ბინდისკენ როგორ გადაიხარა, ვერც ის შეამჩნიეს, რომ მთელი ჯოგი ტყეში გაიფანტა. შეაგროვეს რა ჯოგი, მათ ერთი ხბო მოისაკლისეს, და როგორ საშუალებას არ მიმართეს ბიჭებმა, მაგრამ ხბოს პოვნა მაინც ვერ შეძლეს. სულ უფრო და უფრო ბნელდებოდა. ტყის სიბნელითა და ტურების ყმუილით შეშინებული, საწყალი ბავშვები ერთმანეთს მიეკვრენ და მწარედ ტიროდნენ. სახლში წასვლას ისინი ვერ ბედავდნენ. დედინაცვლის მუქარები და მისი ცემა მათთვის გაცილებით უფრო საშინელი იყო, ვიდრე ტყეში მოსალოდნელი საფრთხეები, ღამითაც კი. ჯოგი ისევ სხვადასხვა მხარეს მიმოიფანტა, და ეს კიდევ უფრო მეტად ართმევდა ბავშვებს სახლში დაბრუნების შესაძლებლობას. ბავშვები სთხოვდნენ ღმერთს, როგორც თავიანთთვის ხსნას, რომ ისინი ჩიტებად ექცია და ამით ბოროტი დედინაცვლისგან ეხსნა. მათი ლოცვა შესმენილ იქნა: ისინი ბუებად გადაიქცნენ, რომლებიც მანამდე ქვეყნად არც კი ყოფილან. ბუები ტყის სიღრმეში შეფრინდნენ, “მაგრამ შიში, რომელიც მათ დედინაცვალმა ჩაუნერგა, ისეთი დიდი იყო, რომ მათ, იქცნენ რა ბუებად, მაინც კიდევ ვერ დაივიწყეს ხბოს შესახებ. და ახლაც ბუები ტყეში ვერ ჩერდებიან ერთ ადგილზე, ისინი სულ ხიდან ხისკენ დაფრინავენ და ხბოს ეძებენ”.

– იპოვნე? ჰკივის ერთი.

– ვერა, ვერა! პასუხობს მეორე.

საერთოდ, უნდა შევნიშნოთ, რომ ცრურწმენა ქართველებში მთელი თავისი პირველყოფილი ფორმით ვლინდება.

იყივლებს რა მამალი მზის ჩასვლის შემდეგ – ქართველს სჯერა, რომ მტერი ემზადება მამლის პატრონებზე თავდასხმისთვის.

თუ კი რაიმეზე ხშირად ილაპარაკებ, მაშინ ის თითქოსდა უნებურად უნდა აღსრულდეს. ეს რწმენა რუს ხალხში გამოიხატა გამონათქვამით: «накликать беду».

უკურთხებელი ბადით ქართველი თევზის ჭერას არ დაიწყებს. მას სწამს, რომ ასეთი ბადით, თევზის ნაცვლად წყლიდან ქვებს ამოიტანს, და შეიძლება ბატარა ეშმაკიც კი ამოიყვანოს.

ქართველებს ბევრი ნიშანი გააჩნიათ, რომელთა მიხედვითაც აკეთებენ დასკვნებს მომავლის შესახებ. ნიშნების ახსნა იმაზეა დამოკიდებული, თუ ვინ და როგორ განიცადა საკუთარ თავზე ესა თუ ის ნიშანი. ერთისთვის ორჯერ ზედიზედ დაცემინება სიკეთეს ნიშნავს, მეორისთვის კი – პირიქით. ვისაც უთამაშებს მარჯვენა თვალი, მას კარგის იმედი აქვს, ხოლო სხვა კი მარცხენა თვალის თამაშითაც კმაყოფილია. ამის თაობაზე ქართველებში მთლიანი ხელნაწერი წიგნი არსებობს: “ასოთა მღერის შესახებ (!)”, რომელიც დიდი პოპულარობით სარგებლობს. წიგნში დაწვრილებითაა გადმოცემული ადამიანის სხეულის ასოთა თამაშის მნიშვნელობა, ყველასი ან თითოეულისა ცალ-ცალკე, დაწყებული წარბებიდან, ფეხებამდე მათი თითებით, სახსრებითა და ფრჩხილებით («Очерки деревен. нрав. Грузiи», Н. Берзеновъ, Кавк. 1854 г. № 1. стр. 282, примеч.).

ვინც მგლის კბილს ცხენს ჩამოჰკიდებს, ის მისი სვლის სისწრაფეს ზრდის. მგლის კუდს მიმართავენ შინაური ქურდის გამოვლენისთვის, რამდენიმე ეჭვმიტანილი პირის რიცხვიდან. ბრალდებულთაგან თითოეული უნდა გადახტეს ცეცხლმოკიდებულ კუდზე: დამნაშავე ამოიცნობა კრუნჩხვებით, რომლებიც ამ დროს მას ემართება. ცოფიანი ძაღლისგან დაკბენილი მივარდება სარკეს, და თუ მასში თავისი სახის ნაცვლად მის დრუნჩს დაინახავს, მაშინ თავისი სიკვდილის გარდაუვალობისა სჯერა, ხოლო თუ პირიქით, მაშინ კი საკუთარ თავს გამოჯანმრთელებულად თვლის.

ხალხის რწმენით, თუ მელია გამოჩნდება დათესილ ადგილას, მაშინ იქ ვეღარაფერი ამოვა. მელიის ქოფაკთან შეჯვარებით მაცდური იბადება. თუკი ოფოფს დაიჭერ სამშაბათს, ოთხშაბათს კი დაკლავ და ჩიტის თითოეულ ბუმბულსა და ძვალს გააშრობ, მაშინ მათ მრავალი თილისმა გექნება. ვისაც თავის ქისაში ოფოფის ქოჩორი აქვს, სასამართლოში ყოველთვის წარმატება ექნება; ოფოფის ნისკარტის მფლობელს კი, რომელიც მის ქვემო ნაწილს სახელოზე მიიკერებს, შეუძლია, როცა მოისურვებს, სიყვარულში მეტოქე თავიდან მოიშოროს და ყველანაირ დავასა და მღელვარებას თავი დააღწიოს. სახელოზე ოფოფის მარჯვენა თვალის ტარება – ნიშნავს ყოველთვის თავისი ბატონის კეთილგანწყობით სარგებლობას. ჯადოქრობა ქრება, თუ ოფოფის ტვინის დაწვით გამოსული ბოლით მოჯადოებულ ადგილს აახრჩოლებ. “თუ ორსული ქალი სახელოზე ამავე ჩიტის გულს ატარებს, მაშინ ის ნაადრევი მშობიარობის ყოველგვარი საფრთხისგან თავისუფალია. ვინც მარჯვენა სახელოზე ოფოფის ენას ატარებს, მას საწამლავის აღარ უნდა ეშინოდეს. როცა მეფის სასახლის ზღურბლთან გინდა მიხვიდე, წინასწარ მოამზადე მალამო ოფოფის სისხლისა და სელის ზეთისგან, ის ორივე ნესტოში შეიზილე და ღვთის შეწევნით წადი”.

თავისთვის ყველა ამ საინტერესო მითითებას ქართველი პოულობს ხელნაწერ სამკურნალო წიგნ კარაბადინში, რომელსაც მეტად ხშირად მიმართავს შეუძლოდ ყოფნის დროს.

ავადმყოფობა ქართველებში არცთუ იშვიათად წარმოდგება პლასტიკური სახეებისა და სულების სახით. ყვავილის ავადმყოფობა, მაგალითად, ფიზიკურ სნეულებად კი არ ითვლება, არამედ ცოცხალ სნეულებად – გონიერი სულების უმაღლეს საზოგადოებად, რომლებიც, აქვთ რა ძალაუფლება ადამიანზე, აუცილებლად თითოეულს ეწვევიან – და სივდილისთვის სწირავენ იმათ, ვინც თავისდა საუბედუროდ მათი რისხვა დაიტეხა თავზე. სულების ბატონობა ადამიანზე საფუძველი შეიქნა იმისთვის, რომ მათ უწოდეს ბატონები (батонеби), და თვით ანგელოზებიც კი. ავადმყოფს, რომელსაც ყვავილის სულ პირველივე ნიშნები აღმოაჩნდება, აწვენენ სახლში ყველაზე უფრო საპატიო ადგილას, და მის ახლოს დგამენ პატარა მაგიდას, რომელზედაც სახლში არსეულ საუკეთესო ნივთებს ალაგებენ. შაქრის ნატეხები, ვაშლები, უპირატესად წითელი ფერისა, და სხვა ადგილობრივი ხილი, ჭიქით რძე, კრენდელები და სხვადასხვა ფერის აბრეშუმის ქსოვილებისგან პატარა ჩამონაჭრები, ყველაფერი ეს პატარა მაგიდაზე ავადმყოფის მახლობლად თავსდება.

ქართველის გაგებით, სულები, ისევე როგორც ადამიანებიც, საჭმელსა და სასმელს საჭიროებენ. ისინი მათთვის საჭმლის მომზადებას ღრმა შუაღამეს იწყებენ, როცა ირგვლივ სიჩუმე მეფობს და ყოველივე ღრმა ძილშია ჩაფლული.

მოამზადებენ რა სულებისთვის სუფრას, ქართველები მუსიკის დაკვრასა და სიმღერას იწყებენ, როგორც კარგი სუფრის აუცილებელ კუთვნილებას. თუ სახლში ჩონგური* (*ჩონგური – მუსიკალური ინსტრუმენტი, რომელსაც ქართველები ყველაზე უფრო მეტად იყენებენ. ქალაქური ჩონგური ის არ გეგონოთ, რაც სოფლურია: “ქალაქური ჩონგური ეს არიოსტოკრატია, თავის სოფლურ, პირდაპირ რომ ვთქვათ, გაუთლელ თანამოძმესთან შედარებით”. ქალაქებში ამ ინსტრუმენტის სამი სახესხვაობა არსებობს: თორი /თუ თარი – ი. ხ./, უბრალოდ ჩონგური და ჭიანური. სოფლურ ჩონგურს არა აქვს სამკაულები, არც ვერცხლის ზარნიში წარწერით: ნეტარებისა და მოჯადოების ოკეანეში დავცურავ; მისი სიმები ლითონისა კი არ არის, არამედ წვრილ ძაფებად დაჭრილი და გასანთლული ძარღვებისგან. ქართველებს უყვართ ეს ინსტრუმენტი და მასზე სიმღერაცაა შექმნილი: “ჩონგურო ჩემო ჩონგურო – მღერის სოფლელი – შორს გამოთლილო მსხლის ხისგანო; მამაჩემისგან მემკვიდრეობით გადმოსულო, პაპაჩემის ხნისაო”. საერთოდ ქართველთა მუსიკალური ინსტრუმენტების შესახებ იხ. Кавк. 1850 г. № 65) არ აღმოჩნდება, მაშინ მეზობლისგან ითხოვენ და ავადმყოფის მახლობლად უკრავენ, ხოლო მუსიკას შორის შუალედებში კი ყველა შინაური აუცილებლად თვლის იმღეროს შემდეგი შინაარსის სიმღერა: “იავ-ნანო, ვარდოვ-ნანო, იავ-ნანი-ნაო! ჩვენ გვესტუმრნენ ბატონები, იავ-ნანა გვესტუმრნენ და გამხიარულდნენ ვარდოვ-ნანი-ნაო!” («Лилiя-баюшки, роза-баюшки, лилiя-баюшки-баю! Къ намъ пожаловали батонеби, лилiя-баюшки пожаловали и развеселились, лилiя-баюшки-баю!»).

მოხუცი ქალების მტკიცებით, ბატონები მუსიკისა და სიმღერის დიდი მოყვარულები არიან. ისინი, მონათხრობთა მიხედვით, თავად უკრავენ ჩონგურზე და ისე ტკბილად და მომაჯადოებლად მღერიან, რომ მათი სიმღერა მხოლოდ აგელოზთა გალობას შეიძლება შევადაროთ.

ავადმყოფობის მთელი დროის მანძილზე, დილით და საღამოთი, ბაზმას ახრჩოლებენ – ბამბის ქსოვილთან შერეულ წვრილად დანაყილ ნიგოზს. ამ შემადგენლობას მოყვითალო ფერის მოსაწევი სანთლების შესახედაობა აქვს. ბაზმას ჯადოსნურ ძალას მიაწერენ. ჰყვებიან, რომ თუ ყვავილი ავადმყოფს დაამახინჯებს ან მას რომელიმე ორგანოს წაართმევს, მაშინ საკმარისია ერთ ან ორ თვეს სახლში ბაზმა მოსწიონ, რომ ავადმყოფს უწინდელი ჯანმრთელობა დაუბრუნდეს. თუ სახლში ყვავილით დასნეულებული გადადებული ავადმყოფია, მაშინ საკმარისია მხოლოდ ცეცხლი მოუკიდონ ბაზმას და ის საიდუმლოდ მეზობლის საწოლზე დადგან, სადაც ასევე ავადმყოფი წევს: მაშინ პირველი გამოჯანმრთელდება, ხოლო მეორე კი ბატონების მსხვერპლი შეიქნება. თუმცა კი უკანასკნელ საშუალებას ძალზედ იშვიათად მიმართავენ.

ბატონების სტუმრობის დროს ვერავინ ბედავს ავადმყოფის გამო ტირილს, ან ძაძების ჩაცმას, სანამ ისინი ოჯახს საბოლოოდ არ დაემშვიდობებიან, თუნდაც მათგან მომკვდარი მშობლების ერთადერთის ვაჟიშვილიც იყოს. არ შეიძლება თოფის სროლა, ქათმებისა და ღორების დაკვლა, იმიტომ, რომ ბატონები სტუმრობისას მათ ითვლიან, და შემდეგ, თუ ქათამს ანდა ღორს დაკლავენ, მაშინ მთელ ოჯახს უბედურება ეწვევა («Обрядъ у грузинъ во время болезни оспы». Закавк. Вест. 1854 г. № 44).

ციებ-ცხელება ქართველებს წარმოუდგებათ საშინლად გამხდარი და ფერმკრთალი არსების სახით, რომელსაც მაცოცხლებელი სისხლის ნიშან-წყალიც კი არ გააჩნია; მისი სხეული მხოლოდ ჩონჩხია, რომელიც რაღაც უცნობი ძალის მეშვეობით მოძრაობს. ციებ-ცხელების ეს მკაცრი და მოღუშული ხატება ქვეყანაზე დაეხეტება და ვისაც ესტურება, ის უსათუოდ სნეულების მსხვერპლი შეიქნება (დასნეულდება).

ადრეულ გაზაფხულზე, ქართველთა თქმით, ქალაქ გიუმრის (ახლანდელი ალექსანდროპოლის) მთავარ შესასვლელთან სამი ძმა იყრის თავს, ციებ-ცხელების გენიები. ისინი აქედან იწყებენ თავიანთ მოგზაურობას: ერთი კახეთში მოდის, მეორე ქართლში, მესამე კი სომხეთში. ზამთრის დადგომასთან ერთად ძმები ისევ გიუმრიში იყრიან თავს (Газ. Кавказъ. 1854 г. № 41). “კარაბადინის” თქმულებით, ციებ-ცხელების ოცდახუთი გვარეობაა, მაგრამ ყველას წინააღმდეგ ერთი ლოცვა არსებობს: “აბრამ, საბრამ, ტურმან, ციებ-ცხელების წამლიანი მთა, ნათქვამია ლოცვაში. თუ შენ ქრისტიანი არა ხარ, არამედ იუდეველი, მაშინ მღვდელმსახურ კაიაფას სახელის გულისთვის, თუ შენ თათარი ან სპარსელი ხარ, მაშინ მუჰამედის გულისთვის, გაშორდი ამ ღვთის მონას. ავგსირი (?) ავიდა ლიბანის კედარზე, თან ყვიროდა, ქვითინებდა და ჭმუნავდა. რატომ ტირი შენ, თრთოლვის მომგვრელო ძალავ? მე შენ სიგრძეზე და სიგანეზე აგკუწავ და აბობოქრებულ უფსკრულში გადაგისვრი, და დაე ჩემმა ლოცვამ შენ გაგანადგუროს” («О грузинской медицине», Н. Берзеновъ, Кавк. календ. На 1857 г. 490).

შაკიკი წარმოუდგებათ ხარის სახით, რკინას რომ კვნეტავს. მის წინააღმდეგ სუფთა ქაღალდის ნალეჯზე უნდა გადაწერო, შემდეგ კი ის ძმარში დაასველო და შუბლზე მიიდო შემდეგი ლოცვა: “სათიბის კიდეში* (*თავის ალეგორიული გამოსახულება), გაჩნდა შაკიკი, რკინას რომ კვნეტავს, როგორც თივის ბულულს. წმ. გიორგიმ დაწყევლა იგი, და დილისთვის შაკიკიც გაქრა”.

ქავილი, ხალხის გაგებით, უგვარტომო ურჩხულია, რომელიც შავი კლდეებიდან გამოდის, შედის სხეულში, ძვლებს ღრღნის და, სწოვს რა სისხლს, მათ ფერფლად გადააქცევს.

“ჰოი შენ იელო, მოსულელო იელო, მიუსაფარო! ამბობს შელოცვა. საიდან ამოდიხარ და სად შედიხარ? ამოვდივარ შავი კლდოვანი მთიდან, შევდივარ ადამიანის სხეულში, ვაძრობ ხორცს, ვღრღნი ძვლებს, ვსვამ სისხლს. არა, დაე არ დაგიშვას შენ მამამ, ძემ და სული წმიდამ; მე არ მოგცემ ნებას, რომ ადამიანში შეხვიდე. წვრილ ნაწილებად დაგაქუცმაცებ, სპილენძის ქვაბში ჩაგყრი, გავავარვარებ მას ცეცხლითა და გოგირდის საფრთხობელით. მოშორდი, თავი ანებე ღვთის მონას”.

სამჯერ უნდა წაიკითხო შაბათ დღეს ეს ლოცვა ავადმყოფის თავზე, ორი ანთებული სანთლით. სხეულის ნაწილებზე, სადაც უფრო მეტი გამონაყარია, წაუსვა დანაყილი გოგირდის საცხი, შერეული съ чухонскимъ масломъ, და გამოჯანმრთელება უეჭველია («Следы прошедшаго». Кавк. 1852 г. № 33. Кавк. календ. на 1857 г. 490).

საერთოდ ქართველებს თითქმის ყოველი ავადმყოფობის წინააღმდეგ აქვთ თავიანთი წამლები და სხვადასხვანაირი შელოცვები.

მათში რელიგიურ სიწმიდესთან შერეულია ხშირად ხალხური ცრურწმენაც. ცხოვრებაში არაჩვეულებრივი თავგადასავლების, კარგის ან ცუდის, მნიშვნელოვანი ნაწილი უხილავი ზებუნებრივი ძალების, და მეტად ხშირად ბოროტის, გავლენას მიეწერება. მათ მიმართ წინააღმდეგობის გაწევას ხალხი ეძიებს მხოლოდ შემოქმედის (ღმერთის) ძალაში (Противодействiя имъ народъ ищетъ въ одной силе Творца). თუ აქაური ექიმი ვერ ეხმარება ავადმყოფს, მაშინ მოხუცი ქალები ამტკიცებენ, რომ უბედური ხატისგანაა ავად (хатисъ-ганъ), ე. ი. რომ მან შეურაცხჰყო ხატი ან სიტყვით, ან გაფიქრებით. ავადმყოფი ეკლესიაში ხატთან მიჰყავთ, გადაიხდიან მსახურებას, მოჰყავთ სამსხვერპლო ცხოველი, და ხშირად სტოვებენ ეკლესიის კართან გამოჯანმრთელების მოლოდინში. განსაკუთრებით ცნობილია ამ მიმართებით წმ. გიორგის სახელობის ეკლესია ტფილისში, რომელსაც ქვაშვეთი ეწოდება. აქ ხშირად შეიძლება შეხვდეთ სნეულებებით შეპყრობილებს, რომლებიც შორიდან ჩამოვიდნენ ამ წმინდანის დაცვისა და წყალობის საძიებლად, რომელსაც ხალხი განსაკუთრებულ პატივს მიაგებს (Кавказъ 1847 г. № 3).

წმინდანთა ლოცვასა და მეოხებას ქართველები უბედურებათა დღეებში მიმართავენ. 

უბრალო ხალხი ბევრ უბედურებას უწმინდურ ძალას მიაწერს. გამოჩნდება თუ არა ნათესში ღვარძლი, იგი ამბობს, ეს უწმინდური აფუჭებს მათ ყანებს. უბრალო ადამიანს სჯერა, და მეტად გულწრფელადაც, ალქაჯებისა და ჯადოქრების არსებობა. რაიმე უბედურების შემთხვევაში იგი ხელს ჩაავლებს ჯადოქრობაში ეჭვმიტანილ რამდენიმე დედაბერს, და ხშირად, თავადებისა და სასულიერო პირთა თანდასწრებით, მოითხოვს მათგან უწმინდურ ძალასთან ურთიერთობის აღიარებას. 1834 წელს ზოგიერთ სოფელში იყო ღომისა და სიმინდის მოუსავლიანობა. ხალხმა გადაწყვიტა, რომ ეს ალქაჯებისა და ჯადოქრების ნამოქმედარია. ხელი სტაცეს რა რამდენიმე პირს, მათ წყალში ჰყრიდნენ, ხეებზე ხელებით ჰკიდებდნენ და შიშველ სხეულზე გავარვარებულ რკინას ადებდნენ, უნდოდათ რა ასეთნაირად გაეგოთ, თუ რის გამო მოხდა მოუსავლიანობა («О святкахъ въ Тифлисе и народн. суеверiи въ Грузiи». Кавк. 1847 г. № 3).

თავად საქართველოს დედაქალაქში, თუმცა კი დიდი ხანია არაფერი ისმის ჯადოქრებისა და ალქაჯების შესახებ, მაგრამ უწმინდური ძალა მაინც ამ დრომდე არის. ქალაქის მცხოვრებთ კიდევ ახსოვთ იმ თავგადასავლის შესახებ, რომელიც ერთ მოხუც ბებიაქალს გადახდა, თავგადასავლისა, რომლის სარწმუნოობაც, მათი აზრით, ეჭვს არ ექვემდებარება (Тамъ же. См. также Закав. Вестн. 1854 г. № 43).

თვით 1851 წელსაც კი, მომხდარი მზის დაბნელების შემდეგ, ხალხში გავრცელდა ამბავი, რომ ყველა ტფილისური ქათმის შიგნეულობაში გველებმა დაიბუდეს, და რომ ყველა ისინი მოწამლულები არიან. დასნებოვნებას იმით ხსნიდნენ, რომ ქათმები კენკავდნენ მარცვლებს, რომლებიც ციდან დრაკონისგან ცვიოდა, რომელიც დაბნელების დროს მზეს ებრძოდა. ქათმებს სასტიკად დაუწყეს დევნა. მათ ან ხოცავდნენ, ან ჩალის ფასად ჰყიდდნენ, 5 კაპიკად, მაშინ როდესაც ქათმის საშუალო ჩვეულებრივი ღირებულება 30-დან 40 კაპიკამდე იყო.

“ხედავს რა ქართველი გლეხკაცი, რომ ჰორიზონტზე გამოსახულ ცისარტყელაში წითელი ზოლი უფრო დიდი და კაშკაშაა სხვა ფერის ზოლებთან შედარებით, იგი ასკვნის, რომ მიმდინარე წელს ღვინო ბევრი იქნება და ისიც მხიარულებით გულს იჯერებს. ჩამოცვენილი ვარსკვლავები მას თანამოძმეთა სიკვდილს ატყობინებენ; ვინაიდან ის დარწმუნებულია, რომ ყველას თავისი ვარსკვლავი ჰყავს, რომლის დინებაზეც არის დამოკიდებული ადამიანის ხვედრი, რომელიც განაპირობებს მის ცხოვრებას, ბედნიერს ან უბედურს, იმისდა მიხედვით, რომელი ვარსკვლავის ქვეშ დაიბადა იგი ამ ქვეყნად” (Кавказъ, 1853 г. № 34).

როცა დასავლეთი სისხლისფრად არის განათებილი, ცრუმორწმუნე ქართველს ეჩვენება, რომ სისხლისმღვრელი ომი იქნება.

თითოეული ქართველი აუცილებლად ცრუმორწმუნეა, და ცრუმორწმუნეა ჯერ კიდევ მცირე ასაკიდან. ცრუმორწმუნეობა დედის რძესთან ერთად შეიწოვება წეს-ჩვეულებებსა და ადათებში გადადის.

კახეთში, მაგალითად, გვალვის დროს, გლეხის გოგონები ერთად იკრიბებიან და, გააკეთებენ რა თოჯინებს, რომლებსაც ლაზარე ეწოდებათ, დადიან სოფელში და თან ყველაზე უფრო დაუკავშირებელ და უაზრო სიმღერებს მღერიან.

“ლაზარე, ლაზარე, მღერიან ისინი..... ღმერთო, მოგვეც ტალახი, არ გვინდა გორახი (გვალვა)”.....

ან შემდეგ სიმღერას მღერიან:

ლაზარე მოადგა კარსა,
აბრიალებს თვალსა.....
ყველა კუთხე-კუნჭული მოიარა
და მთვარეს დაემსგავსა.....
აჰა შენ, წმინდაო ილია, –
რატომ შეიჭმუხნე წარბები! –
თხა და თიკანი
მოგვყავს შენთან ძვნად.....
ღმერთო, გვიხსენი გვალვისგან
და წვიმა გვიბოძე.....

ხოლო თუ დიდხანს არის წვიმიანი ამინდი, მაშინ წვიმის ნაცვლად, ღმერთს გვალვას ევედრებიან.

სახლიდან, რომლის წინაც გოგონები მღერიან, გამოდის პატრონი, მომღერლებისთვის საჩუქრად რამდენიმე კვერცხი და ცოტა ფქვილი გამოაქვს, და თოჯინას წყლით წუწავს, ხოლო ზოგჯერ კი თავად გოგონებსაც. აქედან წარმოიშვა, როგორც ზოგიერთი ვარაუდობს, ქართული გამოთქმა: “ის ლაზარესავით სველია”.

დაამთავრებს რა თავის სიმღერას, კომპანია ყიდის შეგროვებულ პროდუქტებს და, ნაშოვნი ფულით, ცხვარს და თიკანს ყიდულობს. პირველს მსხვერპლად სწირავენ ღმერთს, თიკანს კი ილია წინასწარმეტყველს.

მომღერალთა და მსხვერპლის შემწირველთა თხოვნა შესმენილია: ღრუბლები გროვდება, მაგრამ ნანატრი წვიმის ნაცვლად, სეტყვა მოვიდა. მოხუცი ქალები მაშინვე ანთებენ სანთლებს, რომლებიც აღდგომის დღესასწაულიდან აქვთ დარჩენილი. ზოგიერთ ქალს გამოაქვს ნაცარი და, მიმოაბნევს რა მას ჰაერში, ამბობს: “ღმერთმა ქნას, რომ ასე განიფანტოს სეტყვა!”. სხვები ეზოში პირქვე დაამხობენ ქვაბს ან დიდ თასს, ვარაუდობენ რა, რომ სეტყვა წვიმად გადაიქცევა.

არსებობს აგრეთვე სხვა ჩვეულება, რომ მოხნან წვიმა ან ვედრო. რვა წყვილი გოგონა ებმება გუთანში და მიათრევს მას მდინარის ან ეკლესიისკენ. თუ გაჭიანურებული წვიმიანი ამინდი დგას, მაშინ აუცილებელია გარკვეული რაოდენობის მიწის მოხვნა ეკლესიის მახლობლად. გაჭიანურებული გვალვისა და წვიმის გამოთხოვის სურვილის დროს კი, ქალიშვილები, წელამდე წყალში წინ და უკან მიათრევენ გუთანს, ხოლო შემდეგ კი, სველები სახლებში ბრუნდებიან (Кавк. 1847 г. № 10. Кавк. 1854 г. № 52). ჯერ კიდევ არცთუ ისე დიდი ხნის წინ ამ საქმით დაკავებულნი იყვნენ თავადის ასულები და თავადთა ცოლები უპირველესი საგვარეულოებიდან.

წვიმა მოხნულია; მან მორწყა მინდვრები, რომლებიც უხვ მოსავალს ჰპირდებიან. 

მდიდარი ქართველები მკის დროს მინდორში კარავს შლიან. ნაკლები შეძლების მქონე ადამიანები კი თავად მკიან. მდიდრები ოსებს ან იმერლებს ქირაობენ, რომლებიც, ერთი სოფლიდან მეორეში, მთელ ბრბოებად დადიან. მემამულენი უწინ თავიანთ გლეხებს მოუხმობდნენ, და მდიდრებთან ზოგჯერ რამდენიმე ასეული მომკელი იკრიბებოდა. მკას იწყებს ის, რომელიც თავისი სწრაფი მუშაობითაა სახელგანთქმული. შეძახილით ოპუმა! ოპუმა! ის პირველი ეძგერება სამკალს და ყველას წინ მიდის, მოხერხებულად ალაგებს რა ორივე მხარეს მომკილ თავთავაებს. დანარჩენი მუშაკები კი მას კვალში მიჰყვებიან.

დგება შუადღე – სადილის დრო – და თავად დიასახლისი იჩქარის სამკალში. მის შესახვედრად მომკალთაგან ერთერთი გამოდის და თავთავებისგან შეკრულ ჯვარს აწვდის. დიასახლისი ამოიღებს წინასწარ მომზადებულ ერთ წყვილ შალის წინდას და მიმწოდებელს ჩუქნის. ჯვრისებურად შეკრული თავთავები გამოაქვთ თითოეულის შესახვედრად, ვინც კი სამკალის ან მუშაკთა ახლოს გაივლის. წესჩვეულების მიხედვით, ვისაც მიესალმებიან, მანაც ასევე სამაგიერო საჩუქარი უნდა გაიღოს; მაგრამ თუ ის ამას არ გააკეთებს, მაშინ მომკალთ უფლება აქვთ წაუმღერონ მას რაიმე სატირული კუპლეტი, მისამღერით ოპუმა.

სამუშაოს დასრულების შემდეგ, მომკალნი სოფელში ბრუნდებიან, სადაც მათ კარგი ვახშამი ელოდებათ. მუშაობაში განსაკუთრებით გამორჩეული პატრონისგან საჩუქრად ღებულობს ქუდს ან ხარის თავს, რომელიც მათი გამასპინძლებისთვის იქნა დაკლული, როგორც საპატიო საჩუქარს («Очерки деревенских нравов Грузiи» Н. Берзеновъ. Кавк. 1854 г. № 71 и 72).

მკა დასრულებულია, პურს იღებენ, ურმებით მოაქვთ და მაღალი ძნების სახით კალოს მახლობლად ალაგებენ. შემდეგ თავთავებს ლეწავენ არცთუ რთული მექანიზმის კევრის* (*კევრის მოწყობილობის აღწერა ნახეთ იქვე) დახმარებით და მარცვლებს ორმოში ჰყრიან, რომელსაც სახლის ეზოში ან იქვე კალოზე ამოთხრიან ორი არშინის სიღმისა. ორმოს კედლებს, სინესტისგან დასაცავად, შემდეგი მარტივი ხერხით ამზადებენ. ამოთხრილ ორმოს ავსებენ მშრალი შეშით ან შამბით და ცეცხლს უკიდებენ. შემდეგ ამოიღებენ რა ორმოდან ქვიშას და ნახშირს, მის კედლებს ორი თითის სისქის თიხით ლესავენ, და ისევ ცეცხლს ანთებენ, რომლის სიცხეც თიხას აშრობს. შემდეგ ორმოს ფსკერსა და გვერდებში ჩაუფენენ ჩალას ან წვრილ ლერწამს და პურის მარცვალს ჰყრიან. მარცვლეულს ზემოდან აფენენ ჩალის ან მშრალი ბზის ფენას, ხვრელს ფიცრებით ფარავენ და მათ თავზე კონუსის მაგვარ პატარა მიწის გორაკს აგებენ, რომელიც პურის შენახვის ადგილს აღნიშნავს (Записки Буткова, (рукоп.) Арх. Глав. Шт. Очерки деревенск. нравов Грузiи Н. Берзеновъ. Кавк. 1854 г. № 71 и 72). ამ მიმართებით ქართველები ვერანაირად წინ ვერ წავიდნენ. როგორც ლეწავდნენ და ინახავდნენ ისინი პურს 1802 წელს, ისევე ლეწავენ და ინახავენ მას დღესაც* (*საინტერესოა ბუტკოვის ჩანაწერი პურის გამოცხობის ხერხის შესახებ საქართველოში. “პურს აცხობენ, წერს იგი, თიხის დიდ ქოთნებში, რომლებშიც 4 ვედრო და მეტი ჩადის. ასეთ ქოთანს ჩაფლავენ მიწაში, ან ორმოს მხოლოდ თიხით ამოლესავენ, შემდეგ მასში ცეცხლს ანთებენ, რისგანაც ის ძალზედ მალე ვარვარდება, მაშინ აკრავენ პურის ცომს შიდა კედლებზე სიცხის ზემოთ, სადაც ისინი მალევე ცხვება. ასეთნაირად მომზადებული პური შოთის /чурекъ/ სახელწოდებას ატარებს”).

ლეწვის თავად ხერხისგან წვრილად დაქუცმაცებულ ბზასა და ჩალას დებენ საბძელში (сабдзели) – საკუჭნაოში, და ის წარმოადგენს ერთადერთ საკვებს ზამთარში საქონლისა და ცხენებისთვის.

პურის აღებას შემდეგ მოჰყვება ყურძნის კრეფაც (О сборе винограда см. «Десять летъ на Кавказе», Современникъ 1854 г. т. 47, а также статьи Н. Берзенова, помещённыя въ газете Кавказъ).

ყურძნის კრეფა ყველაზე უფრო მხიარული დროა ქართველებისთვის. სამუშაოების დასრულებისა და ღვინის მომზადების შემდეგ შეძლებული ქართველები იწყებენ ერთმანეთთან მიმოსვლას, და იკრიბებიან რა მთლიანი კომპანიებით, რამდენიმე დღით სტუმრობენ თავიანთ ნაცნობებთან. ქეიფები, ნადიმები და მხიარულებანი წარმოადგენს აქაურის ზამთრის უსაქმური ცხოვრების დასაწყისს, რომელსაც უყვარს ზამთარში იმის განადგურება, რაც ზაფხულში მოიმარაგა.....

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა

No comments:

Post a Comment