რუსი ისტორიკოსების ხედვა რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობებისა გასულ საუკუნეებში

(ნაწილი II) 

* * *

კავკასიის კორპუსის სარდალი გენერალ-პორუჩიკი პ. ს. პოტიომკინი 15-დან 24 ივლისის ჩათვლით ყოველდღიურ ჩანაწერებს აკეთებდა, რომლებშიც ხელშეკრულებაზე ხელმოწერს წინ მოსამზადებელი მუშაობის პროცესს აფიქსირებდა. მისი მოწმობის თანახმად, ქართული დეპუტაციის ჩამოსვლა გეორგიევსკში 1783 წ. 18 ივლისს ასეთი შემთხვევისთვის ყველა შესაფერი პატივით იქნა მოწყობილი (იხ. დოკუმენტი 65). 

სტუმრების ჩამოსვლის შემდეგ დღეს საელჩოს მარშალმა სეკუნდ-მაიორმა გრაფმა ფ. პ. აპრაქსინმა სარდლის სახელით ისინი აუდიენციასა და საზეიმო სადილზე მიიწვია. მისასალმებელი სიტყვით ქართული მხრიდან თავადი გ. რ. ჭავჭავაძე გამოვიდა, რომელმაც, კერძოდ, თქვა: «სწორედ ეს ვერმოციმციმე სხივები გაბრწყინდა ახლა ჩვენს სამშობლოზე, ენით გამოთქმელი სიხარულით ჩვენი უღვთისმოსავესი ხელმწიფისთვის, რომელმაც ინება ჩვენ დავენიშნეთ იმის გამოცხადებისთვის, რომ, დაექვემდებარება რა სრულიად რუსეთის ტახტს, მისი გული იქნება წმინდა და უმანკო ცეცხლის ტაძარი, სადაც იგი არ შეწყვეტს საკუთარი თავისა და საკუთარი სამფლობელოს მსხვერპლად მიტანას». შემდეგ პ. ს. პოტიომკინის საპასუხო მისალმებამ გაიჟღერა.

მოგვიანებით ორივე მხარე ისევ შეხვდა ერთმანეთს მოლაპარაკებების წარმოებისთვის. ბერდიაკონმა გაიოზმა (Такаов) ორ საპოლკო მღვდელმსახურთან ერთან ლოცვა აღასრულა. შეხვედრის მსვლელობისას პ. ს. პოტიომკინმა ვრცელი სიტყვა წარმოთქვა, ხაზი გაუსვა რა მომავალი მოვლენის მნიშვნელობას და თავისთვის დიდ პატივად აღიარა მისი უშუალო მონაწილე ყოფილიყო. მხარეებმა გაანაწილეს ურთიერთ უფლებამოსილებანი და მიიღეს ტრაქტატის ტექსტები სეპარატიული არტიკულებითა და ფიცის ნიმუშით. მსჯელობა, რომელიც საღამოს ხუთიდან რვა საათამდე გრძელდებოდა, ჩაის სმით დასრულდა.

20 ივლისს მომავალი მოვლენის საპატივსაცემოდ სამხედრო პარადი შედგა. პ. ს. პოტიოკინის მოწმობით, ქართული დეპუტაციის წევრები პარადს თვალყურს დიდი ინტერესით ადევნებდნენ. სადილის შემდეგ მომავალი მოლაპარაკებების მონაწილეები ხელშეკრულების ტექსტის თეთრად გადაწერას შეუდგნენ. 21 ივლისს ტექსტის გადათეთრება გრძელდებოდა. შუა დღეს ორივე დეპუტაცია ისევ შეხვდა ერთმანეთს, რათა ზოგიერთი საკითხი გაერკვია. ბერდიაკონ გაიოზს, კერძოდ, აინტერესებდა, თუ ხელშეკრულებაზე ხელმოწერის შემდეგ ქართლ-კახეთში ბრუნვაში რომელი მონეტა იქნებოდა. დამატებითი არტიკული აღმოსავლეთ საქართველოს მმართველების მეფედ დაგვირგვინებისა და მირონცხების პროცედურის დაზუსტებით მოგვიანებით გამოჩნდა, 1783 წ. 30 სექტემბერს, იმპერატრიცა ეკატერინე II-ის მიერ უზანაესად მოწონების შემდეგ (იხ. დოკუმენტი 95).

22 ივლისს სტუმრებმა ლიტურგიაში მიიღეს მონაწილეობა ტახტის მემკვიდრის მეუღლის, დიდი მთავრინას მარია თეოდორეს ასულის тезоименитство-ს საპატივსაცემოდ. შემდეგ დღეს მომლაპარაკებელი მხარეები შეხვდნენ ერთმანეთს, რათა ტრაქტატის თეთრად გადაწერილი ტექსტი განეხილათ. დოკუმენტის წაკითხვა რუსულ ენაზე პოდპოლკოვნიკ ვ. ს. ტამარას დაევალა, ხოლო ქართულ ენაზე კი – იეროდიაკონ გაიოზს. ქართველი წარმომადგენლები ქართლ-კახეთში ორი ბატალიონის უსწრაფესად გაგზავნას დაჟინებით მოითხოვდნან, რომელთა შეყვანაზეც პ. ს. პოტიომკინმა ნებართვა უგანათლებულეს თავადს გ. ა. პოტიომკინს სთხოვა. კავკასიის კორპუსის სარდალმა შესთავაზა იმ რუსული ჯარების პროვიანტითა და ფურაჟით (ანუ სურსათითა და ცხენების საკვებით – ი. ხ.) მომარაგების პირობები განეხილათ, რომლებიც აღმოსავლეთ საქართველოში უნდა გაეგზავნათ.

24 ივლისის დილის თერთმეტ საათზე დეპუტაციები ხელშეკრულების ხელმოსაწერად დარბაზში შეიკრიბნენ. რწმუნებულმა წარმომადგენლებმა დოკუმენტის ორივე ეგზემპლარს მოაწერეს ხელი რუსულ და ქართულ ენებზე. ამის შემდეგ პ. ს. პოტიომკინმა იქ დამსწრეთ მიულოცა. საპასუხოდ თავადმა გ. რ. ჭავჭავაძემ თქვა: «რაც შეეხება ჩვენს გულებს... ისინი თბილ ლოცვებს აღუვლენენ ყოვლად უზენაესს, რათა გაახანგრძლივოს მან ყოვლადუავგუსტესი მონარქის დაუთვალავი წლები, რომელმაც საქართველოს მეფისა და სამეფოს დიდება აღაზევა» (იხ. დოკუმენტი 65). ოფიციალური ნაწილის დასრულების შემდეგ ყველანი საზეიმო სადილზე იქნენ მიწვეულნი. საღამოთი გეორგიევსკში ზეიმი გრძელდებოდა. ქართველმა სტუმრებმა გამოთქვეს სურვილი 25 ივლისს მოზდოკში რუსული ჯარების სამხედრო ბანაკს სწვეოდნენ, ხოლო 27-ში კი მათ ქართლ-კახეთში დაბრუნება ჰონდათ განზრახული.

ამრიგად 1783 წ. 24 ივლისს გეორგიევსკის ციხესიმაგრეში დადებულ იქნა «სამეგობრო ხელშეკრულება» რუსეთისა ქართლ-კახეთის სამეფოსთან (გ. გ. პაიჭაძე ახდენდა დოკუმენტის ინტერპრეტირებას როგორც «სამეგობრო ხელშეკრულებისა კავშირისა და მფარველობის შესახებ» /Пайчадзе Г. Г. Георгтевский трактат. С. 158/). ხელშეკრულების ტექსტი მოიცავდა პრეამბულას, 13 ძირითად მუხლს (არტიკულს), 4 ცალკეულ მუხლსა და ფიცის ნიმუშს. XVIII საუკუნის მეორე ნახევრის ანალოგიური დოკუმენტების მსგავსად ეს დოკუმენტიც ისეთნაირად იყო შედგენილი, რათა პირველივე სტრიქონებიდან როგორც რუსეთის, ისე საქართველოს მხარეთა მოქმედებების მოტივებისთვის ნათელი მოეფინათ. პრეამბულაში ხაზი ესმებოდა, რომ რუსეთის მთავრობის ძალისხმევის გააქტიურება ქართლ-კახეთის სამეფოსთან დაახლოებისთვის შესაძლებელი შეიქნა ერეკლე II-ის არაერთჯერადი თხოვნების საპასუხოდ მფარველობაში მისი მიღების შესახებ. მასში ასევე მოიხსენიებოდა იმ დაუთვალავი უბედურებების შესახებაც, რომლებსაც ქართული მიწები თავიანთი მეომარი (воинственные) მუსლიმანი მეზობლების მხრიდან განიცდიდნენ (მაგალითის სახით დიდი ხნიდან პრაქტიკაში არსებული ხარკის ფორმა იყო მოყვანილი ცოცხალი საქონლით – ტყვეებით).

დოკუმენტის შესავალი ნაწილი აცხადებდა, რომ მხარეებს განზრახული აქვთ სამეგობრო ხელშეკრულების დადება. ამასთან ერთად არცთუ ორაზროვნად მიეთითებოდა იმაზეც, რომ იმპერიის მფარველობა აღნიშნავს საქართველოს მეფეთა «დამოკიდებულებას» რუსეთის თვითმპყრობელებზე. მსგავსი დამოკიდებულების ხასიათი და ფორმები ტექსტში ახსნილი არ ყოფილა (ძნელია არ დაეთანხმო მოსაზრებას ტრაქტატის ერთმნიშვნელოვნად ინტერპრეტაციის შეუძლებლობის შესახებ, რომელიც თვით თავისი სახელწოდებითაც მისი სამართლებრივი მხარის სხვადასხვანაირ განმარტებებს უშვებდა /Исмаил-Заде Д. И. Становление и развитие системы управления в Закавказье и на Северном Кавказе \XVIII – начало XX в./ // Национальрые окраины Российской империи. Становление и развитие системы управления. М., 1917. С. 3, 12; Нольде Б. Очерки русского государствннного права. СПб., 1906. С. 281. სხვა თვალსაზრისის თანახმად, ხელშეკრულებით გაითვალისწინებოდა პროტექტორაქტი და იმავე დროს ვასალიტეტიც/Авалов З. Д. Присоединение Грузии к России/).

პირველი არტიკულის თანახმად, ერეკლე II აღიარებდა ქართლ-კახეთის სამეფოზე რუსეთის მფარველობას. მუხლში მიეთითებოდა, რომ მეფე «სამუდამოდ უარს ამბობს ყველანაირ ვასალობაზე ან როგორი ტიტულითაც არ უნდა ყოფილიყო, ყველანაირ დამოკიდებულებაზე სპარსეთზე ან სხვა დერჟავაზე». თავის მხრივ, იმპერატრიცა ეკატერინე II აძლევდა «თავის იმპერატორობით თავდებობას მისი უგანათლებულესობის მეფის იმჟამინდელ სამფლობელოთა მთლიანობის შენარჩუნებაზე».

მეორე არტიკულში გარანტირებული იყო ქართლ-კახეთის უფლებები ახლად შეძენილ ტერიტორიებზე.

მესამე არტიკული ეძღვნებოდა ხელისუფლების მემკვიდრეობითობის პროცედურასა და ფიცის მიცემის წესრიგს.

მეოთხე არტიკულის შესაბამისად, მეფე ერკლე II-ს ერთმეოდა უფლება ჰქონოდა ურთიერთობები «გარემომცველ მფლობელებთან», ე. ი., სხვა სიტყვებით, უარს ამბობდა დამოუკიდებელ საგარეო პოლიტიკაზე.

მეხუთე არტიკულში ნათქვამი იყო საკითხი წარმომადგენელთა (მინისტრების რანგში) ურთიერთ გაცვლის შესახებ თითოეულ კარზე.

მეექვსე არტიკული ითვალისწინებდა ქართლ-კახეთის საშინაო ავტონომიას (სამართალწარმოება, გადასახადების აკრეფა და სხვა ადგილობრივი ხელისუფლების კომპეტენციაში რჩებოდა).

მეშვიდე არტიკული ამბობდა, რომ ერეკლე II კისრულობს ვალდებულებას ითანამშრომლოს «რუს უფროსებთან» და აუცილებლობის შემთხვევაში თავის ჯარებს უმაღლესი ხელისუფლების განკარგულებაში იძლეოდეს.

მერვე არტიკული იტყობინებოდა აღმოსავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის რუსი მღვდელმთავრების რიცხვში ჩართვის, მის მიერ უწმინდესი სინოდის წევრის წოდების მიღებისა და საქართველოს ეკლესიის უწმინდესი სინოდის იურისდიქციაში გადმოსვლის შესახებ (აქ იგულისხმება რუსეთის ეკლესიის უწმინდესი სინოდი, ანუ ლაპარაკია იმაზე, რომ ამ მუხლით საქართველოს ეკლესია სამართლებრივად რუსეთის ეკლესიის მმართველ ორგანოს დაექვემდებარა – ი. ხ.).

მეცხრე არტიკული ეხებოდა ქართველი თავადაზნაურობის, სასულირო წოდებისა და ვაჭართა ფენის რუსეთის პრივილეგირებულ წოდებებთან უფლებებში გათანაბრებას: «ისინი სრულიად რუსეთის იმპერიაში ყველა იმ უპირატესობითა და სარგებლით ისარგებლებენ, რომლებიც რუსეთის კეთილშობილებს აქვთ მინიჭებული».

მეათე არტიკულში ახსნილი იყო საკითხი ქართლ-კახეთის მცხოვრებთა ქვეშევრდომობის შესახებ, რომლებიც ამიერიდან რუსეთის იმპერიის მთელ ტერიტორიაზე თავისუფლად გადაადგილების უფლებასა და სამართლებრივი დაცვის გარანტიებს ღებულობდნენ. 

ხელშეკრულების ოთხი სეპარატიული მუხლი შეიცავდა რეკომენდაციებს ერეკლე II-დმი შეენარჩუნებინა მეგობრული ურთიერთობები იმერეთის მეფე სოლომონ I-თან, აგრეთვე აზუსტებდა რუსეთის მიერ აღებულ ვალდებულებათა ხასიათს გარეშე მტრებისგან ქართლ-კახეთის სამეფოს დასაცავად. კერძოდ, რუსეთის მხარე ვალად კისრულობდა გაეგზავნა აღმოსავლეთ საქართველოში ქვეითი ჯარის ორი ბატალიონი ოთხი ზარბაზნით. ოსმალეთის იმპერიასთან ომების შემთხვევაში რუსეთის იმპერიას დაჟინებით უნდა მოეთხოვა ქართლ-კახეთისთვის ამ სამეფოს კუთვნილი მთელი სამფლობელოების დაბრუნება, ან კიდევ რომლებიც ოდესმე მასში შედიოდნენ, მაგრამ სხვადასხვა პერიოდებში თურქების მიერ იყო მისგან ჩამოცილებული (ზ. დ. ავალიშვილი ხელშეკრულების ამ პუნქტს «უხეშ შეცდომად» მიიჩნევდა, რამდენადაც ის, მისი აზრით, მეზობელი ახალციხის საფაშოს ქართველი მეფეებისადმი უწინდელ კუთვნილებაზე ფარულ მინიშნებას შეიცავდა, რასაც არ შეეძლო თურქების შეშფოთება არ გამოეწვია /Авалов З. Д. Присоединение Грузии к России. XVIII-XIX века. СПб., 2009. С. 88/). 

ხელშეკრულების დედანზე ხელი მოაწერეს გენერალ-პორუჩიკმა პ. ს. პოტიომკინმა, თავადმა ი. კ. ბაგრატიონმა (ბაგრატიონ-მუხრანელმა) და თავადმა გ. რ. ჭავჭავაძემ (იხ. დოკუმენტი 63).

ხელშეკრულების ტექსტის პირველივე სტრიქონებში საგანგებოდ იყო ხაზგასმული რუსეთის იმპერიის ერთმორწმუნეობის ფაქტი «ქართველ ხალხებთან». იმპერატრიცა ეკატერინე II-ის მმართველობის დროს კონფესიური ნათესაობის საკითხი გაცილებით უფრო მეტი მნიშვნელობის მქონე როლს თამაშობდა, ვიდრე ეთნიკური განსხვავებისა. რუსეთის იმპერიის სულიერი ერთიანობის იდეა ქართლ-კახეთის სამეფოსთან საფუძვლად დაედო იდეოლოგიურ დოქტრინას, რომელიც სამხრეთ კავკასიაში იმპერიის გეოპოლიტიკურ ორიენტირებს აღნიშნავდა.

* * *

ხელშეკრულების ხელმოწერის შემდეგ პ. ს. პოტიომკინმა უგანათლებულეს თავადს გ. ა. პოტიომკინთან გაგზავნა პოდპოლკოვნიკი ვ. ს. ტამარა დაწვრილებითი რაპორტით აღსრულებული მოვლენის შესახებ. იმავე დღეს მან სპეციალური პროკლამაცია გაუგზავნა ყაზიყუმუხელ მუჰამედ-ხანს შეტყობინებით აღმოსავლეთ საქართველოსთან გეორგიევსკის ტრაქტატის დადების თაობაზე და გაფრთხილებით ერეკლე II-ის სამფლობელოების წინააღმდეგ ნებისმიერ მტრულ მოქმედებებთან მიმართებაში. 

გეორგიევსკის ტრაქტატის ხელმოწერამ გარკვეული საერთაშორისო რეზონანსი გამოიწვია. ხელშეკრულება უკიდურესად ნეგატიურად აღიქვეს სპარსეთში, რომლის მმართველებიც აღმოსავლეთ ქართულ ტერიტორიებს მხოლოდ თავიანთი ინტერესების სფეროდ მიიჩნევდნენ. მკვეთრად გამწვავდა რუსეთ-თურქეთის ურთიერთობებიც, რადგანაც რუსეთ-საქართველოს სამხედრო კავშირი აიძულებდა ოსმლეთის იმპერიას საკუთარ უსაფრთხოებაზე დაფიქრებულიყო (Киняпина Н. С., Блиев М. М., Дегоев В. В. Кавказ и Средняя Азия во внешней политике России. М., 1984. С. 53).

პ. ს. პოტიომკინი, მოახსენებდა რა გ. ა. პოტიომკინს ამიერკავკასიაში პოლიტიკური ვითარების შესახებ, სთავაზობდა ახალციხის ფაშის სულეიმანისთვის გაეგზავნათ წერილი შეტყობინებით ქართლ-კახეთის სამეფოს რუსეთის მფარველობის ქვეშ შემოსვლის შესახებ. სულეიმან-ფაშა მუდმივად აქეზებდა ლეკებს ქართულ დასახლებებზე თარეშისკენ, სარგებლობდა რა იმით, რომ დაღესტნელი მფლობელები უკმაყოფილო იყვნენ აღმოსავლეთ საქართველოს «ღალატითა» და ამიერკავკასიაში რუსეთის პოზიციების განმტკიცებით. ამასთანავე, უკმაყოფილებას განიცდიდა პრაქტიკულად ყველა ამიერკავკასიელი მმართველი, თუმცა კი ისინი რუსეთის დიპლომატებსა და სამხედრო უფროსებს თავიანთ ლოიალობაში დაუღალავად არწმუნებდნენ. 1783 წ. ივლისის ბოლოს – აგვისტოს დასაწყისში თვრამეტ აზერბაიჯანელ ხანს დაეგზავნა წერილი ოფიციალური შეტყობინებით აღმოსავლეთ საქართველოს რუსეთის მფარველობაში მიღების შესახებ (იხ. დოკუმენტი 76).

ქართლ-კახეთთან ხელშეკრულების დადება ავალდებულებდა რუსეთის ხელისუფალთ ამიერკავკასიაში სიტუაციაზე უფრო მყარი კონტროლი დაემყარებინათ. ამისთვის საჭირო იყო მიმდინარე მოვლენების შესახებ ამომწურავი ინფორმაცია ჰქონოდათ. მეფე ერეკლე II-თან და იმერეთის მეფე სოლომონ I-თან რწმუნებულმა პოლკოვნიკმა ს. დ. ბურნაშოვმა 1783 წ. 28 ივლისს პ. ს. პოტიომკინის სახელზე გამოგზავნა რაპორტი ერეკლე II-სა და მეზობელ დაღესტნელ, აგრეთვე აზერბაიჯანული სახანოების მფლობელებს შორის ურთიერთ დამოკიდებულებათა შესახებ, რომელიც თავად მონარქის მონათხრობის საფუძველზე იყო შედგენილი. მეფის შეშფოთებას იწვევდნენ ხუნძახის, ყაზიყუმუხის, ყუბის, ყარაბაღისა და შირვანის ხანები, რომელთაც ერეკლე II მტრულად განწყობილებად თვლიდა, რასთან დაკავშირებითაც ითხოვდა ტრაქტატის პირობების მიხედვით დაპირებული ბატალიონების 500-კაციანი რიცხოვნების ცხენოსანი ჯარით გაძლიერებას (იხ. დოკუმენტი 70). რაპორტს თან ერთვოდა ს. დ. ბურნაშოვის წერილი თხოვნით ქართლ-კახეთში რუსული ბატალიონის უსწრაფესად შემოყვანის შესახებ. 

გეორგიევსკის ტრაქტატის ხელმოწერის შემდეგ ვითარება ქართლ-კახეთის სამეფოს საზღვრებზე შესამჩნევად გამწვავდა (იხ. დოკუმენტები 69, 71). აგვისტოს პირველ რიცხვებში ახალციხის ფაშამ სულეიმანმა ერეკლე II-დმი წერილში იგი აღმოსავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე რუსული ჯარების შემოყვანის წინააღმდეგ გააფრთხილა. მან აგრძნობინა, რომ თურქეთის სულთნის კარი მიმდინარე მოვლენებით უკმაყოფილოა და რუსეთის ყოფნის ეშინია, აფასებს რა კავკასიის კორპუსის ჯარების მოძრაობას როგორც თავისთვის რეალურ მუქარას. თავის მხრივ, მეფე, შეშფოთებული მის სამფლობელოებზე ლეკების მუდმივი თარეშებით ახალციხის საფაშოს მხრიდან, სთხოვდა პ. ს. პოტიომკინს ფაშა მისთვის უსაფრთხოების გარანტიების მიცემით დაემშვიდებინა.

აზერბაიჯანულ სახანოებთან ერთად პ. ს. პოტიომკინმა გეორგიევსკის ტრაქტატის ხელმოწერის შესახებ იმერეთის მეფეს სოლომონ I-საც ოფიციალურად შეატყობინა. გზავნილში გამოთქმული იყო სურვილი, «რომ ორივე სამეფო, როგორც საქართველოსი, ისე იმერეთისაც მშვიდობიან და მოკავშირულ მდგომარეობაში იმყოფებოდნენ» (იხ. დოკუმენტები 70 78). ატყობინებდა რა ეკატერინე II-ს ხელშეკრულების დადების შესახებ, უგანათლებულესმა თავადმა გ. ა. პოტიომკინმა აუცილებლად მიიჩნია იმერეთის მეფის განწყობის შესახებაც მოეხსენიებია: «სოლომონ მეფე კი არა მხოლოდ განწყობლია ასეთივე კავშირისთვის, არამედ დიდი შურით აღვსებულიც რჩება ერეკლე მეფის ბედნიერებისადმი, წუხს რა, რომ ის დატოვებულია, არის რა თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის ტახტისადმი ისეთივე ერთგული, როგორც იგი (ერეკლე)» (იხ. დოკუმენტი 75).

1783 წ. 20 და 21 აგვისტოს ტფილისში ჩატარებულ იქნა ზეიმები რუსეთთან ხელშეკრულების დადების გამო. მასში მონაწილეობდნენ ყველა დიდებული საგვარეულოს წარმომადგენლები და სტუმრები, რომელთა რიცხვშიც პოლკოვნიკი ს. დ. ბურნაშოვი გახლდათ. ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის მიძინების ეკლესიაში სადღესასწაულო ლიტურგია აღესრულა, რომელსაც ერეკლე II ესწრებოდა. ბერდიაკონმა გაიოზმა წაიკითხა ქადაგება, რომლის დასრულების შემდეგაც სამეფო სასახლეში საზეიმო სადილი შედგა, რასაც თან ზარბაზნებიდან სროლაც ახლდა. ტრაპეზის მონაწილეებმა სადღეგრძელოები წარმოთქვეს იმპერატრიცის, საიმპერატორო ოჯახოს წევრებისა და გ. ა. პოტიომკინის საპატივსაცემოდ. საღამოსკენ სამეფო სასახლესა და ქალაქის მთავარ ქუჩებში ილუმინაცია აინთო; გაღებული იყო დუქნები, ჟღერდა მუსიკა და მოქალაქენი მთელ ღამეს ერთობოდნენ. მომდევნო დღეს ილუმინაცია განმეორდა, სამეფო სასახლის წინ ფოიერვერკი მოაწყვეს, სეირნობა კი კვლავ დილამდე გრძელდებოდა (იხ. დოკუმენტი 82; Пайчадзе Г. Г. Георгиевский трактат. С. 132-134).

23 აგვისტოს იმერეთის მეფემ სოლომონ I-მა პ. ს. პოტიომკინს გამოუგზავნა წერილი მზადყოფნის გამოხატვით დაეწყო მოლაპარაკებები რუსეთთან გეორგიევსკის ტრაქტატის ანალოგიური ხელშეკრულების დასადებად: «ჩვენ უკვე დიდი ხანია საკუთარი თავი რუსეთის საიმპერატორო სახელოვან დერჟავას მივეცით ქვეშევრდომობაში და სწორედ იმ დროიდან ვუწოდებთ საკუთარ თავს მისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფებს, რომელი დროიდანაც მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის უმაღლესი წყალობა ჩვენზედ გადმოიღვარა, და მისი უდიდებულესობის ჯარების ძალით ჩვენ ურჯულო მაჰმადიანთაგან თავისუფლება მივიღეთ, სწორედ იმ დროიდან, როგორც თავად ჩვენ, ისე ჩვენი ოლქიც მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის დერჟავისა და მფარველობის ქვეშ ვითვლებით» (იხ. დოკუმენტი 84). ათი დღის შემდეგ უგანათლებულეს თავად გ. ა. პოტიომკინისადმი წერილში სოლომონ I სთხოვდა იგი იმერეთის ერთპიროვნულ მმართველად ეღიარებინათ. შემდეგ მეფემ მიმართა პ. ს. პოტიომკინს თხოვნით განემარტათ მისთვის ტრაქტატის პირობები, რათა ხელშეკრულების საკუთარი ვერსია მოემზადებინა (იხ. დოკუმენტები 85, 88). სანკტ-პეტერბურგში იმერეთის იმპერიის მფარველობაში მიღების შესახებ საკითხი ნაადრევად მიაჩნდათ, რამდენადაც ფორმალური ნიშნების მიხედვით დასავლეთ საქართველო ოსმალეთის იმპერიის დამოკიდებულებაში იმყოფებოდა, და არასასურველი სამხედრო კონფლიქტის თავიდან ასაცილებლად რუსეთის დიპლომატიას მისი ინტერესების გათვალისწინება უხდებოდა.

* * *

გეორგიევსკის ტრაქტატის რატიფიკაციის საკითხი იმპერატრიცა ეკატერინე II-ის მიერ დაუყოვნებლად იქნა გადაწყვეტილი. უკვე 1783 წ. სექტემბრის დასაწყისში მზად იყო სარატიფიკაციო სიგელი, რომელშიც, კერძოდ, ნათქვამი იყო: «ვისურვეთ ჩვენ სიკეთედ მივიჩნიოთ დავამტკიცოთ ეს ტრაქტატი და მისი რატიფიკაცია მოვახდინოთ, რადგანაც ამას სიკეთედ მივიჩნევთ, ვამტკიცებთ და მის რატიფიკაციას ვახდენთ...» იმპერატრიცის მიერ ხელმოწერილი დოკუმენტი სახელმწიფო კანცელარიას 1783 წ. 24 სექტემბერს გადაეცა (იხ. დოკუმენტი 92).

სექტემბრის პირველ რიცხვებში პ. ს. პოტიომკინი გ. ა. პოტიომკინს აღმოსავლეთ საქართველოში შესაყვანად რუსული ბატალიონების მზადების მსვლელობის შესახებ მოახსენებდა. რამდენადაც ვითარება ქართლ-კახეთის გარშემო სულ უფრო მწვავდებოდა, 19 სექტემბერს მეფე ერეკლე II-მ მიმართა პ. ს. პოტიომკინს თხოვნით დამატებით 5000 კაცი გაეგზავნა, რათა მთიანი ოლქის ჭარ-ბელაქანის წინააღმდეგ სამხედრო ექსპედიციის ორგანიზება მოეხდინათ. ჭარ-ბელაქნელები, იმის გარდა, რომ თავად ახდენდნენ თარეშებს აღმოსავლურ-ქართულ სამფლობელოებზე, კიდევ იმ მეზობელ დაღესტნელებს პროვიანტითა და იარაღით ამარაგებდნენ, რომლებიც ქართლ-კახეთის ტერიტორიაზე რეგულარულად იჭრებოდნენ. ერეკლე II წერდა: «და როგორც ჩვენ ამდენად ბედნიერნი ვართ, როდესაც ახლა ყოვლადმოწყალე ხელმწიფას მფარველობის ქვეშ ვიმყოფებით, რომ ჩვენ ამ ხალხებისგან ყოველთვის მოუსვენრობა გვექნება, თუ ეს ჭარელები ხელმწიფას იარაღით არ განადგურდებიან. ახლა დრო ამისთვის მეტად მოსახერხებელია, და მათი სწრაფად ამოძირკვაც შეიძლება» (იხ. დოკუმენტები 90-91. სამხედრო დახმარების შესახებ მომართვების გარდა ერეკლე II-გან ასევე არაერთხელ მოსულა თხოვნა ფინანსური დახმარების შესახებაც). ჭარელებისა და ლეკთა თარეშები კარგად აწყობილ პრაქტიკას წარმოადგენდა. რეგულარულად ძარცვავდნენ და ყვლეფდნენ რა ადგილობრივ მოსახლეობას, ლეკები ნადავლით ახალციხის საფაშოს ტერიტორიაზე გადადიოდნენ, სადაც ნაძარცვს თურქ ვაჭრებზე ჰყიდდნენ (Пайчадзе Г. Г. Георгиевский трактат. С. 169). 

1783 წ. 30 სექტემბერს იმპერატრიცა ეკატერინე II-მ გამოსცა ბრძანებულება გეორგიევსკის ტრაქტატის რატიფიკაციის შესახებ. სარატიფიკაციო სიგელი და სამეფო ინვესტიტურის ნიშნები გ. ა. პოტიომკინთან იქნა გაგზავნილი. მისთვის ნაწყალობევი სამეფო გვირგვინის გარდა ერეკლე II-მ საკუთარი მონეტის მოჭრის უფლებაც მიიღო ქართლ-კახეთის გერბითა და მეფის გამოსახულებით. გვირგვინს თან ერთვოდა სიგელი, სკიპტრა, ხმალი, მანტია, დროშა, აგრეთვე ძვირფასი საჩუქრები. ერეკლე II-ის მეუღლეს, დარეჯან დედოფალს უბოძეს წმინდა ეკატერინეს დიდი ჯვრის ორდენი ვარსკვლავით, რომელიც ბრილიანტებით იყო მოოჭვილი. მსხვილი ფულადი თანხები იყო განკუთვნილი ბერდიაკონ გაიოზის, სარატიფიკაციო სიგელის ხელმომწერი ორი მინისტრისა (ე. ი. თავადების ი. კ. ბაგრატიონისა და გ. რ. ჭავჭავაძის) და ორი რწმუნებულისთვის. საჩუქრების საერთო ღირებულება 6000 მანეთს შეადგენდა. კიდევ 1000 მანეთი ელჩობის კანცელარიაზე იყო გამოყოფილი (იხ. დოკუმენტები 94, 102). ამავდროულად იმპერატრიცამ გამოუგზავნა წერილი მეფე ერეკლე II-ს ოფიციალური შეტყობინებით ხელშეკრულების რატიფიკაციის შესახებ.

ერეკლე II-ის სარატიფიკაციო სიგელში დადასტურებული იყო განზრახვა ტრაქტატის ყველა პირობა შეესრულებინა: «ჩვენის მხრივ ქართლის მეფეებსა და მთელ მათ სამფლობელოებზე სრულიად რუსეთის იმპერატორების უმაღლესი ხელისუფლების აღიარებით, თქვენი ჩვენდამი მონარქიული წყალობითა და გულუხვობით ინებეთ ახალი საწინდარის დამტკიცება, დაგვიდეთ რა თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის რწმუნებულის მეშვეობით ჩვენგან მოვლენილ რწმუნებულებთან საზეიმო ხელშეკრულება, რომელიც აქ სიტყვა-სიტყვითაა შეტანილი» (იხ. დოკუმენტი 114). სარატიფიკაციო სიგელების გაცვლა საზეიმო ატმოსფეროში უნდა შემდგარიყო, ხალხის თანდასწრებით. მომავალი ცერემონიის წესი და რიგი სპეციალურ დოკუმენტში იყო გაწერილი.

კავკასიის კორპუსის სარდალმა პ. ს. პოტიომკინმა პოლკოვნიკ ვ. ს. ტამარას გაუგზავნა გზავნილი სარატიფიკაციო სიგელების გაცვლის პროცედურის აღწერით. ტამარას მეფე ერეკლე II-თვის მოზდოკიდან ბადრაგის თანხლებით სიგელი და საჩუქრები უნდა ჩაეტანა. საზეიმო ცერემონიის მსვლელობისას დამატებითი არტიკულის ხელმოწერაც იგეგმებოდა. ცერემონიას თან რუსული ჯარების პარადი, ზარბაზნების სროლა და 100 კაცისგან შემდგარი ცხენოსანი ამალით მეფის საზეიმო გამოსვლა უნდა ხლებოდა. მეფის სასახლის სააუდიენციო დარბაზში პოლკოვნიკ ტამარას ევალებოდა ერეკლე II-თვის იმპერატრიცის წერილი და სიგელი გადაეცა, ხოლო მონარქი კი, თავის მხრივ, სარატიფიკაციო სიგელების ხელმოწერისა და საზეიმო ფიცის მიცემის დღეს, აგრეთვე კათოლიკოსის მიერ სამადლობელი წირვის აღსრულების დღესაც განსაზღვრავდა. 1783 წ. 26 დეკემბერს პ. ს. პოტიომკინი გ. ა. პოტიომკინს პოლკოვნიკ ტამარას ტფილისისკენ გამგზავრების შესახებ მოახსენებდა.

თუმცა კი ვ. ს. ტამარას მისია საზეიმო ღონისძიებების ორგანიზაციით არ შემოიფარგლებოდა. მან საგარეო საქმეთა კოლეგიისგან დიპლომატიური ხასიათის რიგი დავალებები მიიღო, რომლებიც სპარსეთთან იყო დაკავშირებული, ხოლო პ. ს. პოტიომკინისგან კი – დავალება გამგზავრებულიყო მეფე სოლომონ I-თან ქუთაისში, რათა «მოითხოვოს მისგან წერილი ყველა თავადისა და მისი ყველა ახლობელი დიდებულის ხელმოწერით, რომელშიც სწორედ იგი, აუხსნის რა თავის მხცოვანებასა და ავადმყოფობებს, ყოვლადუმდაბლესად სთხოვს მის იმპერატორობით უდიდებულესობას მფარველობასა და მისი იმერეთის სამეფოს დამოკიდებულებაში მიღებას, რათა ეს წერილი, სანამ პოლიტიკური საქმეები არ გაუხსნიან გზებს კვანძის გახსნისთვის, გამოდგეს ყოველთვის საჭირო შემთხვევებში საბაბად იმ მიზნებისთვის, რომლებიც აუცილებელი შეიქნება». იმპერიის უმაღლესი თანამდებობის პირები მიზანშეწონილად თვლიდნენ მიეღოთ სამომავლოდ მოწმობები, რომლებიც იმერეთის მეფის რუსეთზე პოლიტიკურ ორიენტაციას ადასტურებდნენ. ტამარას ასევე უნდა გამოერკვია, იყვნენ თუ არა იმერეთში თურქი წარმოგზავნილები (იხ. დოკუმენტი 107).

1783 წ. ოქტომბრის დასაწყისში ერეკლე II-მ, რომელიც უახლოესი მეზობლების აქტიურობით სერიოზულად იყო შეშფოთებული, კიდევ ერთხელ მიმართა პ. ს. პოტიომკნს თხოვნით რუსული ჯარების შემოყვანა დაეჩქარებინა (იხ. დოკუმენტი 98). 3 ნოემბერს ბელორუსიისა და მთის ეგერთა ბატალიონები დისლოკაციის ადგილზე მოვიდნენ და ტფილისთან ბანაკად განლაგდნენ; შემდეგ დღეს ოფიცრები მეფესთან იქნენ წარდგენილნი. საერთო ჯამში აღმოსავლეთ საქართველოში 2062 ადამიანი მოვიდა (Пайчадзе Г. Г. Георгиевский трактат. С. 133).

რუსეთთან შეუფერხებელი კომუნიკაციის უზრუნველყოფისთვის სატრანსპორტო შეტყობინების აწყობა იყო საჭირო კავკასიონს მთავარი ქედის გავლით, რისთვისაც 1783 წ. დაიწყო სტრატეგიული გზის მშენებლობა, რომელსაც ამიერკავკასია ჩრილო კავკასიასთან და რუსეთთან უნდა დაეკავშირებინა. გზამ საქართველოს სამხედრო გზის სახელწოდება მიიღო, ჯვრის უღელტეხილისა და დარიალის ხეობის გავლით, მდინარე თერგის მარცხენა ნაპირის გაყოლებაზე გაიარა. მის ჩრდილო დაბოლოებასთან 1784 წ. ციხესიმაგრე ვლადიკავკაზს ჩაეყარა საძირკველი, რომელიც შემდგომში უმნიშვნელოვანეს სატრანზიტო პუნქტად იქცა, ამიერკავკასიაში რომ ხსნიდა გზას. გეორგიევსკის ტრაქტატის დადების მსგავსად, «რუსული გზის» მშნებლობამ და ცენტრალურ კავკასიონზე ვლადიკავკაზის დაარსებამ არა მხოლოდ ოსმალეთის იმპერიასა და სპარსეთზე მოახდინა ძლიერი შთაბეჭდილება, არამედ კავკასიელ მფლობელებს შორის პრორუსეთული პოლიტიკური ორიენტაციის მოწინააღმდეგეებზეც. პირველივე დღიდან გზა ოსმალეთის იმპერიის მხრიდან საგულდაგულო ყუადღების ობიექტად იქცა (Киняпина Н. С., Блиев М. М., Дегоев В. В. Кавказ и Средняя Азия во внешней политике России. С. 53).

1784 წ. 17 იავარს, ვ. ს. ტამარას ტფილისში ჩამოსვლის დღეს, მეფე ერეკლე II-მ მის დასახვედრად თავად ი. კ. ბაგრატიონის მეთაურობით გამორჩეულ მოქალაქეთა დელეგაცია გაგზავნა. შემდეგ დღეს რუსი პოლკოვნიკი ერეკლე II-ის მიერ იქნა მიღებული და მეფეს უგანათლებულესი თავადის გ. ა. პოტიომკინისა და გენერალ-პორუჩიკ პ. ს. პოტიომკინის წერილები გადასცა. მონარქმა სამეფო ინვესტიტურის ნიშნების გადაცემის დღე 22 იანვარს დანიშნა, ხოლო ერთი დღით არე კი სტუმრები საზეიმო სადილზე იქნენ მიწვეულნი. ამ მოვლენის აღსანიშნავად ქალაქში სპარსულ სამოსელში გამოწყობილი მხედრები დადიოდნენ, რომლებიც ქალაქის მცხოვრებთ მომავალ ზეიმს აუწყებდნენ.

22 იანვრის დილას ზარბაზნების სროლამ (101 გასროლა) ზეიმის დაწყების შესახებ აუწყა. კორტეჟს, რომელიც სტუმრების რეზიდენციიდან მეფის სასახლისკენ მიემართებოდა, ქუჩების ორივე მხარეს ტფილისის მცხოვრებნი მქუხარედ მიესალმებოდნენ. მეფის სასახლის წინ რუსული ჯარები მოეწყვნენ. როდესაც მსვლელობამ სასახლის წინ მოედანს მიაღწია, მუსიკა აჟღერდა. შევიდა რა დარბაზში, პოლკოვნიკმა ტამარამ ერეკლე II-ს დროშა, ხმალი, მანტია, სკიპტრა და გვირგვინი მიართვა. შემდეგ მეფეს ჩააბარეს სიგელი, რომელიც მან მემკვიდრეს, გიორგი ბატონიშვილს ხელში გადასცა. ერეკლე II-მ სამადლობელი სიტყვა წარმოთვა, შემდეგ საპასუხო სიტყვით პოლკოვნკი ს. დ. ბურნაშოვი გამოვიდა. ამის შემდეგ ერთობლივი სადილი შედგა. ზეიმს თან ზარების შეუწყვეტელი რეკვა და ილუმინაციაც ახლდა.

სარატიფიკაციო სიგელების გაცვლის დღე, 1784 წ. 25 იანვარი, რუსეთის ჯარების პარადით დაიწყო. დილის ათი საათისთვის პოლკოვნიკები ბურნაშოვი და ტამარა ერეკლე II-ის კარზე მოვიდნენ. მეფე, კარისკაცების თანხლებით, სიონის საკათედრო ტაძარში გაემართა, სადაც მისთვის მომზადებული ბალდახინგადაფარებული ტახტი იდგა, და მანტიაც მოისხა. მისგან ორივე მხარს ბურნაშოვი და ტამარა განლაგდნენ. ფიცის დადების აღსანიშნავად აღმოსავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა ანტონ I-მა ღვთისმსახურება ჩაატარა, რომლის შემდეგაც მისასალმებელი სიტყვა წარმოთქვა. შემდეგ შედგა სარატიფიკაციო სიგელების გაცვლა. აი როგორ რეაგირებდა ერეკლე II, გ. ა. პოტიომკინის მოთხრობით, ცერემონიის დროს მიმდინარე მოვლენებზე: «სიხარულისა და კეთილდღეობის გრძნობები იყო აღბეჭდილი ამ მფლობელის სახეზე თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის მონარქიული წყალობის ამ გამორჩეული (ფრიადი) ნიშნების მიღებისას» (იხ. დოკუმენტი 115). გ. ა. პოტიომკინმა ასევე საგანგებო აღნიშნა (ს. დ. ბურნაშოვის სიტყვებიდან) სიხარულის გამოვლენა ტახტის მემკვიდრის – გიორგი ბატონიშვილის მხრიდან. ცერემონიის დასრულების შემდეგ ზარების რეკვის ჟღერაში სადილი იქნა მოწყობილი, საღამოს კი ტფილისში ისევ საზეიმო ილუმინაციის ცეცხლები აენთო. ქალაქის მცხოვრებნი ხმაურიან მხიარულებას ეძლეოდნენ, ყველგან მუსიკა უკრავდა (იხ. დოკუმენტები 115, 116, 120, 121). 1784 წლის 10 თებერვალს პ. ს. პოტიომკინი გ. ა. პოტიომკინს მეფის ერეკლე II-ის მიერ ფიცის მიცემის შესახებ რაპორტით მოახსენებდა (იხ. დოკუმენტი 125).

რათა რუსეთის მხრიდან ნდობა მოეპოვებინა, მონარქი მხოლოდ ერთგულების გამოხატვით არ შემოიფარგლა, რომელსაც იგი უგანათლებულესი თავადის გ. ა. პოტიომკინისა და ეკატერინე II-დმი პირად გზავნილებში უხვად გამოთქვამდა; 1784 წ. გაზაფხულზე მან რუსეთში თავისი ვაჟიშვილები ბერდიაკონი ანტონი (ერისკაცობაში თეიმურაზი) და მირიანი გამოგზავნა. ცარსკოე სელოს სასახლის კარის ეკლესიაში ანტონს მოელოდა ცერემონია ნინოწმინდის ეპისკოპოსის ღირსებაში აღსაყვანად (იხ. დოკუმენტები 118, 135, 165). ქართლ-კახეთის სანკტ-პეტერბურგში წარმოგზავნილად თავადი გ. რ. ჭავჭავაძე იქნა დანიშნული, რომელიც რუსეთის დედაქალაქში 1784 წ. ივნისში გამოემგზავრა. ჩრდილოეთის დედაქალაქში თავისი წარგზავნილის გამომგზარების შესახებ ერეკლე II-მ პ. ს. პოტიომკინს შეატყობინა (იხ. დოკუმენტი 163).

* * *

შეჰფიცა რა რუსეთის ტახტს, ქართლ-კახეთის მეფე დიდი ხნის წინ დასახული პროგრამის ცხოვრებაში თანამიმდევრულად ხორცშესხმას განაგრძობდა: ერეკლე II რუსეთთან ურთიერთმოქმედებით იყო დაინტერესებული, ოცნებობდა ლეკების მუქარისგან თავი დაეღწია, ისწრაფვოდა თავისი ძალაუფლება განჯასა და ერევანში დაემკვიდრებია და ის ნახჭევანზეც გაევრცელებია (Киняпина Н. С., Блиев М. М., Дегоев В. В. Кавказ и Средняя Азия во внешнкй политике России. С. 54). გ. ა. პოტიომკინის მოწმობით, ერეკლე II გამოთქვამდა სურვილს რუსეთის იმპერატრიცას პირადად შეხვედროდა (იხ. დოკუმენტი 136).

მეფეს უხდებოდა ახალციხის ფაშის სულეიმანის მზარდი აგრესიულობა მუდმივად შეეკავებია, რომელიც წამქეზებლური ხმების გავრცელებას ხელს უწყობდა. ეს ხმები პ. ს. პოტიომკინსაც აშფოთებდა, მაგრამ ის მათ უფრო მეტად როგორც ოპონენტთა უძლურების ნიშანს, ისე აფასებდა: «მაგრამ ეს ხმები ამტკიცებენ, თუ რამდენად საგრძნობია მათი სისუსტე და რომ ისინი, ვერ ბედავენ რა პირდაპირ ომის გამართვას, მხოლოდ სხვების შეიარაღებას ეძიებენ რუსეთის წინააღმდეგ». კავკასიის კორპუსის სარდალი ამ ხმებთან ბრძოლას აუცილებლად ახსნა-განმარტებითი ზომების მეშვეობით თვლიდა (იხ. დოკუმენტი 128).

ერეკლე II, სულეიმან-ფაშის აქტიური ანტიქართული საქმიანობის მიუხედავად, იძულებული იყო ახალციხესთან კეთილმეზობლური ურთიერთობების შესახედაობა შეენარჩუნებინა. ამავდროულად, მეფეს უხდებოდა რუსეთსა და ამიერკავკასიელ ხანებს შორის შუამავლის როლში გამოსულიყო, რომლებიც აქტიურად მიმართავდნენ რუსეთის ოფიციალურ წარმომადგენლებთან პირფერობის ტაქტიკას, გამოხატავდნენ რა რუსეთისადმი კეთილგანწყობას (უმეტეს წილად თვალთმაქცურს). 1784 წ. თებერვალში ერეკლე II-მ შეატყობინა პ. ს. პოტიომკინს, რომ ყარაბაღელი იბრაჰიმ-ხანი, ხოელი აჰმედ-ხანი, ერევნელი ალი მურად-ხანი და სხვები სთხოვენ მას შუამდგომლობას რუს სარდალთან შესახვედრად (იხ. დოკუმენტი 124).

თვლიდა რა, რომ თურქები ვერ გაბედავენ აღმოსავლეთ საქართველოზე თავდასხმას, პ. ს. პოტიომკინი დაჟინებით ურჩევდა ერეკლეII-ს ამაში ერევნელი ალი მურად-ხანი დაერწმუნებია, რომელსაც მსგავსი შემოჭრა აშინებდა. პოტიომკინი ასევე არ ეჭვობდა იმას, რომ ამდენად საეჭვო ნაბიჯის გადადგმას ვერც ამიერკავკასიელი ხანები გაბედავენ. ამასთან ერთად მას არ სჯეროდა ალი მურად-ხანის უნარისა თურქებისგან ერევნის ციხესიმაგრე დაეცვა. აძლევდა რა ინსტრუქცია პოლკოვნიკ ს. დ. ბურნაშოვს, პ. ს. პოტიომკინმა შესთავაზა მას ერევანში ქართლ-კახეთს ჯარების შესაყვანად მისაღები ხერხი მოეძებნა (იხ. დოკუმენტები 127, 128).

ალი მურად-ხანის სიკვდილის შემდეგ ახალციხის ფაშამ არცთუ ცოტა მცდელობას მიმართა იმისთვის, რომ მისი ძე და მონაცვალე დაეყოლიებინა ერევნის ციხესიმაგრე თურქებისთვის გადაეცა, რასაც არ შეეძლო კავკასიის კორპუსის სარდალი არ შეეშფოთებინა (იხ. დოკუმენტი 113).

1784 წ. დასაწყისში დასავლეთ საქართველოს სასაზღვრო ტერიტორიებზე თურქების თავდასხმები გახშირდა. გურიის მცხოვრებნი მუდმივ ძალადობას განიცდიდნენ, მათ ძარცვავდნენ და ტყვედ მიჰყავდათ. იმერეთის მეფემ სოლომონ I-მა, რომელსაც თურქების შემოჭრა აშინებდა, მარტის პირველ რიცხვებში გ. ა. პოტიომკინს რუსეთის ქვეშევრდომობაში დაუყოვნებლივ შესვლის შესახებ თხოვნით მიმართა (იხ. დოკუმენტები 123, 131). სოლომონ I სულიერი სიახლოვის ფაქტორისადმი აპელირებდა, იხსენებდა რა ქრისტიანი მოსახლეობის უბედურებათა შესახებ სამხრეთ კავკასიაში და წმინდა ეკლესიების შესახებაც. იმპერატრიცა ეკატერინე II-დმი მიმართვაში იგი წერდა: «ჩვენი ნათესაობა უახლოესი ურჯულო დერჟავის გამო ვერ შეიძლება იყოს მყარად და მშვიდად, სანამ თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის დაცვის ქვეშ არ ვიქნებით». უხსნიდა რა თხოვნის მიზეზს, იმერეთის მეფე ოსმალთაგან დაცვის მოთხოვნილებაზე მიუთითებდა, რომელთაც იგი ქრისტიანობის შეურიგებელ მტრებს უწოდებდა. ეს პათოსი ისევ და ისევ ერთმორწმუნეობის იდეაზე დაიყვანებოდა. არწმუნებდა რა რუსეთის იმპერატრიცას მისი სამეფო ქვეშევრდომობაში მიეღო, სოლომონ I რუსეთის ქართლ-კახეთთან კავშირის წარმატებული გამოცდილების შესახებ ახსენებდა: «გვიბოძე, ყოვლადმოწყალე ხელმწიფავ, მე და ჩემს მონაცვალეებს სწორედ იგივე დაცვა, რაც შენ მიერ ქართლისა და კახეთის მეფეს ერეკლესა და მისი სახლის უგანათლებულეს მემკვიდრეებს აქვთ ბოძებული». მიმართვის სერიოზულობა იმერეთის ყველაზე უფრო დიდგვაროვანი წარმომადგენლების ხელმოწერებით იყო განმტკიცებული (იხ. დოკუმენტი 132). მაგრამ მეფის თხოვნა დაუკმაყოფილებელი რჩებოდა: ეკატერინე II ქუჩუკ-ყაინარჯის სამშვიდობო ხელშეკრულების მუხლების დარღვევას არ ჩქარობდა. რუსეთის ხელისუფალთ გადავადება აიღეს, ხოლო იმერეთის მეფეს პრობლემის სწრაფად გადაწყვეტას ჰპირდებოდნენ.

1784 წ. თებერვლის დასაწყისში პ. ს. პოტიომკინამდე ერეკლე II-სა და სოლომონ I-ს შორის წამოჭრილ უთანხმოებათა შესახებ ცნობები მოვიდა. ერეკლე II კავკასიის კორპუსის სარდალს წერდა: «...შეგვიძლია დავარწმუნოთ თქვენი მაღალაღმატებულება, რომ სოლომონ მეფის მტრებისთვის ჩვენ თავშესაფარი არ მიგვიცია» (იხ. დოკუმენტი 126). პ. ს. პოტიომკინი ახალისებდა ერეკლე II-ის მისწრაფებას იმერეთის მეფესთან მშვიდობით ეცხოვრა. მალევე უკანასკნელმაც იჩქარა პ. ს. პოტიომკინისთვის უთანხმოებათა მოხსნისა და ქართლ-კახეთის მეფესთან მეგობრული ურთიერთობების აღდგენის შესახებ ეცნობებია (იხ. დოკუმენტები 127, 129).

ერეკლე II აცნობიერებდა, რომ მხოლოდ დიპლომატიური ზომების მეშვეობით ქართლ-კახეთის გარშემო ვითარების სტაბილიზაციის მიღწევა შეუძლებელია. მისი შეშფოთება უსაფუძვლო სულაც არ ყოფილა; გაზაფხულზე დაღესტნელ მფლობელთა გარემოში საომარი მზადებების შესახებ შეიქნა ცნობილი. მიიღო რა ცნობები ყუბელი და დარუბანდელი ფათჰ ალი-ხანის ტარკის შამხალთან კავშირში აღმოსავლეთ საქართველოზე შესაძლო თავდასხმის შესახებ, პ. ს. პოტიომკინმა 1784 წ. აპრილში მდინარე სულაკის აუზში გენერალ-მაიორ მ. პ. რჟევსკის უფროსობით ასტრახანისა და ტომსკის ქვეითი პოლკები გაგზავნა, გააძლიერა რა ჯარები დრაგუნების ორი ესკადრონით, ექვსი საველე ქვემეხითა და ურალის კაზაკთა პოლკით. სელენგენსკის ქვეითი პოლკი გრენადერთა ბატალიონთან და ყაბარდოს ეგერთა ბატალიონთან ერთად კავკასიონის მთების მხარეს დაიძრა (იხ. დოკუმენტები 138, 139). 26 აპრილს რუსულმა რაზმმა (გეორგიევსკის ტრაქტატით ქართლ-კახეთში შეყვანილი ბატალიონებისგან) პოდპოლკოვნიკ ა. პ. კვაშნინ-სამარინის მეთაურობით ლეკთა რაზმები გაანადგურა, რომლებიც კახეთს დაესხნენ თავზე (იხ. დოკუმენტები 141, 143-145, 162), მაგრამ რუსული ჯარების მხრიდან საპასუხო დარტყმის მიღების შემდეგაც დაღესტნელ მფლობელებს თავიანთი გზნება არ გაუნელებიათ (იხ. დოკუმენტი 168). ზაფხულში პ. ს. პოტიომკინი იძულებული იყო ფათჰ ალი-ხანისთვის გამაფრთხილებელი გზავნილი გაეგზავნა, რომელშიც იგი დაბეჯითებით აძლევდა რეკომენდაციას «დაშალეთ თქვენი ჯარები და დარჩით მშვიდობიანად და მშვიდად» (იხ. დოკუმენტი 167). თუმცა კი მეფე ერეკლე II ყარაბაღელი იბრაჰიმ-ხანისა და ფათჰ ალი-ხანის კავშირს თურქებთან ნაკლებ სავარაუდოდ მიიჩნევდა, მაგრამ მას არ შეეძლო სიტუაცის მთელი სერიოზულობა არ ეღიარებინა (იხ. დოკუმენტი 188). მეფემ პოლკოვნიკ ს. დ. ბურნაშოვს შემდეგი გეგმა შესთავაზა: აღმოსავლეთ საქართველოში რუსეთის ჯარები შემოეყვანათ (10000-დან 80000-მდე რიცხოვნებით), რათა მათი დახმარებით მეზობელი სომეხი და აზერბაიჯანელი მფლობელები დაეწყნარებინათ. ამ ძალებით ერეკლე II ერევნისა და განჯის დამორჩილებას გეგმავდა, ხოლო შემდეგ კი დანარჩენი სახანოებისაც (იხ. დოკუმენტი 146). მაისის დასაწყისში ყარაბაღელმა იბრაჰიმ ხალილ-ხანმა ქართლ-კახეთის მეფეს თავისი განზრახვის შესახებ შეატყობინა რუსეთისგან მფარველობა ეძია (იხ. დოკუმენტები 148, 195, 196), თხოვნა ხოელმა აჰმედ-ხანმაც გამოგზავნა, რომელიც რუსეთში ელჩობის გაგზავნის იდეის მოწონებას გამოხატავდა (იხ. დოკუმენტი 150). 1784 წ. მაისის ბოლოს ერეკლე II აზერბაიჯანული სახანოების დამორჩილების მისეულ გეგმას პოლკოვნიკ ვ. ს. ტამარასთან განიხილავდა (იხ. დოკუმენტი 160).

ამასობაში იმერეთში 1784 წ. 23 აპრილს მეფე სოლომონ I გარდაიცვალა (იხ. დოკუმენტი 161). ს. დ. ბურნაშოვმა პ. ს. პოტიომკინს მეფის სიკვდილის შესახებ შეატყობინა, აგრეთვე სოლომონ I-ის ძმისწულისა და ერეკლე II-ის შვილიშვილის – იმერელი ბატონიშვილის დავითის თხოვნის შესახებაც, ტახტზე მისი უფლებები დაეცვათ. თუმცა კი ერეკლე II იმერეთში შვილიშვილს გამეფებაში იყო დაინტერესებული, მას მოუხდა მისი ყმაწვილური ასაკის გამო ამ იდეაზე უარი ეთქვა. 27 აპრილს იმერეთის ტახტზე სოლომონ I-ის ბიძაშვილი დავით II ავიდა (უფრო დაწვრილებით იხ. Пайчадзе Г. Г. Георгиевский трактат. С. 188-189. იხ. ასევე დოკუმენტები 173-174).

ახალმა მეფემ პ. ს. პოტიომკინს მორიგი თხოვნა იმერეთის რუსეთის მფარველობის ქვეშ მიღების შესახებ მაშინვე გამოუგზავნა (იხ. დოკუმენტი 140). იგი ყველანაირად ცდილობდა კავკასიის კორპუსის სარდალი თავის ლოიალურობასა და მოლაპარაკებების დაწყებისთვის მზადყოფნაში დაერწმუნებია. მოლაპარაკებების წარმოებისთვის მომზადებულ ფიცში დავით II-მ ფიცით აღუთქვა ადამიანებით ვაჭრობის პრაქტიკისთვის წინააღმდეგობა გაეწია (იხ. დოკუმენტი 142). გ. ა. პოტიომკინი, ატყობინებდა რა იმპერატრიცა ეკატერინე II-ს სოლომონ I-ის სიკვდილის შესახებ, მიუთითებდა მეფის სიტყვებზე იმის თაობაზე, რომ იგი «კვდება რუსეთის საიმპერატორო ტახტისადმი ჯეროვანი ერთგულებით». შემდეგ მოიხსენიებოდა განსვენებული მონარქის მიერ დარიგების შესახებაც: «მან ყველანი დააფიცა, რომ მისი სიკვდილის შემდეგ ინარჩუნებდნენ ისინი დაურღვეველ ერთგულებას რუსეთისადმი და რომ, დაემხობიან რა თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის კურთხეული ტახტის წინაშე, ყველანაირად ეძიებდნენ თქვენი უდიდებულესობის უზენაეს საფარველს და მტრებს კი უკიდურესობამდე უწევდნენ წინააღმდეგობას» (იხ. დოკუმენტი 161).

დავით II-ის რუსეთის იმპერატრიცისადმი მიმართვაში ნათქვამი იყო: «მთელ ქრისტიან ხალხებს აქვთ ერთი თავშესაფარი და ჰყავთ დამცველი შენში, დიდო ეკატერინევ, სასოებით რომ უცხოტომელთა მონობის უღლისგან თავი დაიხსნან, რომელთა რიცხვში იმერეთი დიდი ხნიდან იწვდის ხელებს შენი დიდებულების ტახტისკენ, ყოვლად უავგუსტესო იმპერატრიცავ! ყოვლად უქვეშევრდომილესად მოაქვს რა თხოვნა მიიღო შენი უძლეველი დერჟავის ძლიერი საფარველის ქვეშ» (იხ. დოკუმენტი 176). მაგრამ იმერეთის მონარქის თხოვნა კვლავ უპასუხოდ დარჩა.

ერეკლე II მეზობელი სამეფოს დიპლომატიურ ძალისხმევას რუსეთთან დაახლოებისკენ მოწონებით ეკიდებოდა (მეფე ერეკლე II-ის ურთიერთობების შესახებ მეფე დავით II-თან იხ. დოკუმენტი 152). ეშინოდა რა გამაჩანაგებელი შინაომებისა, იგი იმერეთში თავადებს შორის თანხმობის შენარჩუნებას უკიდურესად მნიშვნელოვნად თვლიდა და რუსეთზე მათ ორიენტაციასაც ახალისებდა. 1784 წ. შემოდგომაზე პ. ს. პოტიომკინს მფარველობის შესახებ თხოვნით სამეგრელოს მმართველმა კაცია II დადიანმა მიმართა. იგი გენერალ-მაიორ გრაფ გ. კ. ჰ. ტოტლებენის მეთაურობით ჯარების მიერ სამეგრელოს დაცვის შესახებ მადლიერებით იხსენებდა, როცა მეგრელებმა რუსეთის იმპერატრიცის ერთგულებაზე ფიცი ნ. ი. მორკოვის თანდასწრებით დადეს (იხ. დოკუმენტი 211). 

ახალციხის საფაშოს გარდა, თურქეთის მთავრობა ქართლ-კახეთში შემოჭრებისთვის პლაცდარმის სახით ჭარ-ბელაქნის «თავისუფალ თემებსაც» იყენებდა. პ. ს. პოტიომკნმა, შეატყობინა რა 1784 წ. სექტემბერში ერეკლე II-ს და თავადაც დარწმუნდა რა გარეშე თარეშების მუქარის სერიოზულობაში, მეფის განკარგულებაში ეგერთა ორი ბატალიონის გარდა გენერალ-მაიორ ა. ნ. სამოილოვის მეთაურობით დრაგუნთა ესკადრონი და 180 კაზაკიც დატოვა. ოქტომბერში ერთობლივი რუსულ-ქართული რაზმები ჭარ-ბელაქნელთა წინააღმდეგ გამოვიდნენ. 14 ოქტომბერს მდინარე ალაზნის იქით მოხდა ბრძოლა, რომელშიც ჭარ-ბელაქნელები სასტიკად დამარცხებული იქნენ (Брегвадзе А. И. Славная страница истории. С. 69; Пайчадзе Г. Г. Георгиевский трактат. С. 165-166).

1784 წ. ოქტომბერში იმპერატრიცა ეკატერინე II-მ რუსეთის საგანგებო წარგზავნილსა და სრულუფლებიან მინისტრს კონსტანტინოპოლში (სტამბულში) რესკრიპტი გაუგზავნა, დაავალა რა ქართული სამეფოების საქმეებში, რომლებიც რუსეთის პროტექტორატის ქვეშ იმყოფებოდნენ, ოსმალეთის იმპერიის ჩაურევლობის შესახებ სულთნის მთავრობისთვის ნოტა გადაეცა. იმპერატრიცა, კერძოდ, წერდა: «ჩვენ გარკვეული დროიდან გვაქვს შეტყობინება, რომ გარეშემო მყოფი თურქი ფაშები, მიუხედავად ამისა, ცდილობენ ზიანი მიაყენონ აღნიშნულ მეფეს და ლეკებს აღმაშფოთებელ წერილებს უგზავნიან ისეთი გამოთქმებით, რომლებიც ჩვენი იმპერიისთვის შეუფერებელია. ამის საბაბით გავალებთ თქვენ გაარკვიოთ თურქეთის სამინისტროსთან, ყოველივე ეს პორტას ცნობითა და მისი ბრძანებებით ხდება, თუ ფაშების თვითნებობით» (იხ. დოკუმენტი 208).

უკიდურესად ნეგატიურად იქნა აღქმული ოსმალეთის იმპერიის მიერ ცნობა ყირიმის სახანოსა და ყუბანისპირეთი რუსეთის იმპერიასთან შემოერთების შესახებ. რუსეთ-თურქეთის ურთიერთობები კვლავ გამწვავდა, ამასთან თურქებმა დაღესტნელი და აზერბაიჯანელი მმართველების კოალიციად შეკვრის მცდელობას მიმართეს, რომელსაც რუსეთისა და ქართულ სამეფოთა წინააღმდეგ გამოსვლა შეეძლებოდა. მაგრამ მათი ემისრის იბრაჰიმ-ეფენდის მისია (60 ადამიანის რიცხოვნების ელჩობის სათავეში), რომელიც სულთან აბდულ-ჰამიდ I-ის უხვი საჩუქრებით 1784 წ. სამხრეთ კავკასიაში მოვიდა, მცირედ წარმატებული აღმოჩნდა. ოსმალეთის იმპერიის გეგმები რუსეთისა და აღმოსავლეთ საქართველოს წინააღმდეგ ისლამის დროშის ქვეშ ერთობლივი გამოსვლის ორგანიზებაზე ჩავარდა (Киняпина Н. С., Блиев М. М., Дегоев В. В. Кавказ и Средняя Азия во внешнкй политике России. С. 64).

1784 წ. ნოემბრის დასაწყისში თურქული რაზმები თავს დაესხნენ საქართველოს და იმერეთის მხარეს გაემართნენ. მეფე დავით II-მ რუსეთის რწმუნებულს პოლკოვნიკ ს. დ. ბურნაშოვს მიმართა თხოვნით დაცვის შესახებ (იხ. დოკუმენტი 212). არ ცხრებოდა პოლიტიკური ვნებები ქართლ-კახეთის გარშემოც. 1784 წ. 8 ნოემბრის წერილში ს. დ. ბურნაშოვმა ინფორმაცია მიაწოდა პ. ს. პოტიომკინს იმის შესახებ, რომ ახალციხის ფაშამ სულეიმანმა ორი ლეკი დაიქირავა ერეკლე II-ის მოსაკლავად (იხ. დოკუმენტი 213). 26 ნოემბერს პ. ს. პოტიომკინი რაპორტით მოახსენებდა გ. ა. პოტიომკნს ახსნა-განმარტებების მისაღებად სულეიმან-ფაშასთან რუსი ოფიცრის გაგზავნის შესახებ. ფაშა ერეკლე II-ითა და მისი მოქმედებებით უკმაყოფილებას გამოთქვამდა (რაც არ არის გასაკვირი, რამდენადაც თურქების არაერთი მცდელობა მეფე ოსმალეთის იმპერიის მხარეს დაეყოლიებინათ ყოველთვის წარუმატებელი რჩებოდა). სულეიმანი ცდილობდა რუსი ოფიცერი ერეკლე II-ის დამხობისა და მის ადგილზე თავად ალექსანდრე ბაქარის ძე გრუზინსკის (ქართლის მეფის ვახტანგ VI-ის შვილიშვილის), რომელიც რუსეთში იმყოფებოდა და მრავალი წელია ტახტზე პრეტენზიას აცხადებდა, დასმაში დაერწმუნებინა (იხ. დოკუმენტი 217). როცა ფაშამდე მივიდა ცნობები ქართლ-კახეთში ოპოზიციური განწყობების ზრდის შესახებ, მან ერეკლე II-ზე თავდასხმები გააძლიერა. ყარსის ფაშის მეშვეობით მან მეფეს მორიგი წინადადება გადასცა რუსეთზე უარი ეთქვა და ოსმალეთის იმპერიის მფარველობის ქვეშ დაბრუნებულიყო (იხ. დოკუმენტი 204). ამავდროულად იგი ცდილობდა ხოელი აჰმედ-ხანის უფროსობით აზერბაიჯანელი მფლობელები დაერაზმა, თამაშობდა რა მუსლიმანების რელიგიურ გრძნობებზე და აშინებდა რა მათ მუქარით, რომელიც, მისი მტკიცებით, ქრისტიანული სამყაროდან მოდიოდა (იხ. დოკუმენტი 202).

1784 წ. დეკემბერში ეკატერინე II-მ ერეკლე II-ს 24 საარტილერიო ქვემეხი (12 მარტორქა /единорог/, 2 მორტირა და 10 ზარბაზანი) უწყალობა, უბრძანა რა სამხედრო კოლეგიას ქართლ-კახეთში მათი უსწრაფესად ჩატანა უზრუნველეყო (იხ. დოკუმენტი 218).

1785 წ. დასაწყისში აღმოსავლეთ საქართველოს სასაზღვრო ტერიტორიებზე შეიარაღებული შეტაკებები გაძლიერდა. მარტში ერეკლე II პ. ს. პოტიომკინს სთხოვდა სულეიმან-ფაშის მხრიდან მსხვილი შემოჭრის მოგერიებისთვის სამხედრო დახმარება აღმოეჩინა. ლაპარაკი იყო 23 მარტს თურქებისა და ლეკების 3000-იანი რაზმის შემოჭრაზე, რომლის შედეგადაც 200 ადამიანი ტყვედ იქნა წაყვანილი, ხოლო ორი სოფელი კი ძირფესვიანად აოხრებული (Брегвадзе А. И. Славная страница истории. С. 69). თავად ფაშა უწინდებურად ლეკების წაქეზებაში საყვედურებს თავიდან იცილებდა, ამტკიცებდა რა, რომ ისინი არავის არ ექვემდებარებიან (იხ. დოკუმენტი 223). 1 მაისს ფაშის რაზმები თავს დაესხნენ სოფელ ქვიშხეთს და 45 მცხოვრები დაატყვევეს. 9 მაისს თავდასხმის მცდელობა რუსული რაზმების დახმარებით იქნა მოგერიებული: «ახლა ახალციხიდან მოსული ცნობით, 5000-მდე თურქმა და ლეკმა მოაწყო ეს თავდასხმა სურამთან მათიანების დაღვრილი სისხლის აღების განზრახვით, მაგრამ იხილეს რა ჩვენი ჯარები, რომლებიც მათზე შესატევად მიდიოდნენ, არათუ ვერ გაბედეს შებრძოლებოდნენ, არამედ ეშინოდათ რა ტყეში ღამით შეტევისაც, იმ ღამეს იქიდან დაჩქარებით გაიქცნენ, აანთეს რა ცეცხლი ცარიელ სანგრებში თიშხეთში» (იხ. დოკუმენტები 237, 238, 240, 241). 28 მაისს ქართლ-კახეთის ფარგლებში ლეკებისა და თათრების კიდევ ერთი რაზმი შემოიჭრა 2000 ადამანის რიცხოვნებით (იხ. დოკუმენტი 248. იმ ეპოქის რუსულ ენაში ეთნონიმი «თათრები» თურქული ხალხების განზოგადებულ აღნიშვნას წარმოადგენდა, მათ შორის აზერბაიჯანის სახანოების მაცხოვრებლებისაც).

თურქული მუქარის გარდა ერეკლე II-ს ეზრდებოდა პრობლემები, რომლებიც ვასალურ მფლობელებზე მისი გავლენის დაცემასთან იყო დაკავშირებული. მეფე განჯის სახანოს მცხოვრებთა დაუმორჩილებლობაზე ჩიოდა, რომლებმაც ხარკის გადახდა შეუწყვიტეს. ამის შესახებ ერეკლე II-მ სანკტ-პეტერბურგში ქართლ-კახეთის წარმოგზავნილს თავად გ. რ. ჭავავაძეს შეატყობინა. აცნობებდა რა თავადს მისი გაწვევის განზრახვის შესახებ, ერეკლე II- იქვე შენიშნა: «...თითქმის უკვე 300 წელია, რაც ჩემი წინაპრები რუსეთის უზენაესი სამეფო კარის მფარველობას იძიებენ, რომ ახლა მისმა იმპერატორობითმა უდიდებულესობამ ინება და ჩვენ თავისი მფარველობა გვიბოძა, სადაც ჩვენ რამდენიმე სამფლობელოთი მის მეფობაში შევედით» (იხ. დოკუმენტი 246).

ივლისში წერილი რუსეთისადმი ერთგულებაში დარწმუნებით გ. ა. პოტიომკინს იმერეთის სახლთუხუცესმა (სამეფო კარის მინისტრმა) თავადმა ზურაბ წერეთელმა გამოუგზავნა. მიუთითებდა რა განსვენებული მეფის სოლომონ I-ის აღთქმაზე, თავადი გ. ა. პოტიომკინს სთხოვდა «იგი იმერეთის დერჟავასთან ერთად მუდმივ ქვეშევრდომად ჩაერიცხათ». წერეთელი ასევე შავი ზღვის სანაპიროზე ციხესიმაგრეების მშენებლობის მიზანშეწონილობაზეც მსჯელობდა, რაც, მისი აზრით, ყირიმის უსაფრთხოებისთვის შეიძლებოდა სასარგებლო გამხდარიყო: «იმ მხრიდან ყირიმიც გაძლიერდება, და ამასთან შავი ზღვის ნაპირზე მცხოვრები თათრები სრულებით (რუსეთის) ძალაუფლების ქვეშ შემოსულნი შეიქნებიან» (იხ. დოკუმენტი 245).

1785 წ. შემოდგომისთვის ქართლ-კახეთის გარშემო მდგომარეობა სერიოზულად გართულდა. ს. დ. ბურნაშოვი პ. ს. პოტიომკინისადმი რაპორტში აღნიშნავდა: «ყველა ადერბაიჯანელმა ხანმა, ერევნის ხანის გარდა, შეკრა საერთო კავშირი დაღესტანთან, რათა რუსების ღონისძიებებს წინააღმდეგობა გაუწიონ და მოხერხებულ შემთხვევაში საქართველოზე გენერალური თავდასხმა მოახდინონ» (იხ. დოკუმენტი 253). ამ სიტუაციაში ერეკლე II-მ სანკტ-პეტერბურგში თავისი წარმოგზავნილი თავადი ზაზა სოლოღაშვილი გამოგზავნა (იხ. დოკუმენტი 255), და ასევე პ. ს. პოტიომკინს კვლავ დახმარებისთვის მიმართა ომარ-ხან IV ავარელისგან დასაცავად, რომელიც თავისი კარგად გაწვრთნილი 20000-იანი ჯარით მდინარე ალაზანზე გადმოვიდა. მას შემდეგ, რაც ომარ-ხან IV ზემო ქართლში შემოიჭრა, მეფე იძულებული იყო ჯარი დაჩქარებით შეეგროვებინა. კახეთში მან თავისი დროშების ქვეშ 8000-მდე ადამიანის გაწვევა მოახერხა. 1785 წ. აგვისტოს ბოლოდან სექტემბრის შუა რიცხვებამდე რუსული ჯარების პერედისლოკაცია ხდებოდა: პოლკოვნიკმა ს. დ. ბურნაშოვმა მთის ეგერთა ბატალიონითა და ორი ასეულით ტფილისიდან ქიზიყში გადაინაცვლა და ბანაკად სოფელ მაღაროსთან განლაგდა (იხ. დოკუმენტი 260). თავიდან მეფის გარემოცვაში გადაწყვიტეს, რომ ომარ-ხან IV ყუბელ და დარუბანდელ ფათჰ ალი-ხანზე მიდიოდა. მაგრამ ომარ-ხან IV-ის რაზმებმა მდინარე იორისკენ ქნეს პირი და, ისე რომ ქართულ და რუსულ რაზმებთან ბრძოლაში არ შემოსულან, ახალციხის მხარეს გაემართნენ (იხ. დოკუმენტები 266, 268). 5 ნოემბერს პ. ს. პოტიომკინმა ერეკლე II-გან მიიღო საგანგაშო წერილი ცნობით სულეიმან-ფაშის ჯარის მორიგი შემოჭრის შესახებ: «...თუ მოკლე დროში არ გამიწევთ დახმარებას, მაშინ ჩემი ქვეყანა ძირფესვიანად აოხრდება და მეც ჩემი მტრების დასაცინი შევიქნები» (იხ. დოკუმენტი 273). თუმცა კი, თურქეთის მთავრობამ, რომელიც ომარ-ხან IV-ის გამოსვლის უკან იდგა, ვერ გაბედა მისი გამოსვლა სულეიმან-ფაშის მოქმედებებთან გაეერთიანებინა და თავისი თავდაპირველი გეგმიდან უკან დაიხია, რომელიც ქართლ-კახეთზე აღმოსავლეთიდან და სამხრეთიდან ორმაგი დარტყმის მოყენებაში მდგომარეობდა (Брегвадзе А. И. Славная страница истории. С. 70). ერეკლე II-დმი საპასუხო წერილში ქართლ-კახეთის წარმოგზავნილი სანკტ-პეტერბურგში თავადი გ. რ. ჭავჭავაძე იმ საფრთხის შესახებ ატობინებდა, რომელიც მეომარი (воинственные) მუსლიმანი მეზობლებისგან მოდიოდა. ამასთან ერთად იგი მეფეს ჭარისა და განჯის ქართლ-კახეთის მფლობელობაში მალე გადმოსვლის შესახებ არწმუნებდა (იხ. დოკუმენტი 283). ამის პარალელურად ჭავჭავაძე ყოველივე შესაძლებელს აკეთებდა იმისთვის, რათა დაერწმუნებინა რუსეთი აღმოსავლეთ საქართველოსთვის უფრო ქმედითი დახმარება აღმოეჩინათ. კერძოდ, გ. ა. პოტიომკინთან აუდიენციის შემდეგ თავადმა გ. რ. ჭავჭავაძემ ერეკლე II სამხედრო დახმარების დაპირებებით დააიმედა. წარმოგზავნილის სიტყვებით, ქართლ-კახეთს სწრაფი ფინანსური, ხოლო შემდეგ კი სამხედრო დახმარებაც მოელოდა: «დარწმუნებისთვის კი აიღეთ ეს შენიშვნა: ესე იგი, თუ ამ ზამთარს თქვენ ფულად დახმარებას აღმოგიჩენენ, მაშინ ზაფხულისთვის მას ჯარებით დახმარებითაც გააღრმავებენ». თავადი ჭავჭავაძე ასევე აქცევდა ყურადღებას ამიერკავკასიიდან ასტრახანის რაიონსა და რუსეთის შიდა გუბერნიებში მოსახლეობის მსხვილი მასების გადაადგილებას (ესენი იყვნენ უპირატესად სომხები და ქართლელები, რომლებმაც იმპერიაში თავისუფლად გადაადგილების უფლებით ისარგებლეს, რაც გეორგიევსკის ტრაქტატის მუხლებით იყო ბოძებული). წარმოგზავნილი გადმოსახლებულებთან მიმართებაში საკანონმდებლო ზომების მიღების შესახებ გამოთქვამდა.

მიუთითებდა რა ფრანგულ და გერმანულ გაზეთებზე, თავადი ჭავჭავაძე მეფეს რუსეთსა და ოსმალეთის იმპერიას შორის ომის შესაძლებლობის შესახებ აფრთხილებდა, რომელსაც, დამკვირვებელთა პროგნოზების მიხედვით, მომავალი წლის ზაფხულში მოელოდნენ (იხ. დოკუმენტები 285, 286).

არ სურდა რა ოსმალეთის იმპერიის ზედმეტად პროვოცირება, რუსეთი, რომელიც იძულებული იყო ლავირება მოეხდინა, ქართლ-კახეთისთვის დახმარების აღმოჩენას არ ჩქარობდა, რაც ერეკლე II-ს გულს უკლავდა და ახალისებდა მას სულ უფრო მეტი დაჟინებით ემოქმედა. დეკემბერში გენერალ-ფელდმარშლის უგანათლებულეს თავად გ. ა. პოტიომკნის სახელზე მეფის მეუღლის, დარეჯან დედოფლისგან წერილი მოვიდა, რომელშიც იგი წერდა: «სხვა მხრივ მოვალეობა, რომელიც გვავალებს ჩვენ მადლიერებას თქვენი უგანათლებულესობის წინაშე ჩვენი სახლისთვის წყალობათა გაწევის გამო, თუმცა კი მოითხოვს გამორჩეულ მსხვერპლს, მაგრამ მოვალეობის იმ გრძნობას ვუმატებთ რა ჩვენს მადლიერებასაც, გთხოვთ გულმოწყალების გამო, იზრუნოთ ჩვენს სახლზე და ამდენ შევიწროვებულ ქრისტიანზეც, რომლებიც იმედებს თქვენზე ამყარებენ» (იხ. დოკუმენტი 287).

1786 წ. დასაწყისისთვის ქართლ-კახეთის გარშემო დაძაბულობამ პიკს მიაღწია. 11 იანვარს პოლკოვნიკმა ს. დ. ბურნაშოვმა პ. ს. პოტიომკინს რუსული სარდლობის მიერ ხელში ჩაგდებული სულეიმან-ფაშის მოხსენების შესახებ შეატყობინა, რომელშიც ის სულთანს ქართული სასაზღვრო დასახლებების მიტაცების შესახებ აცნობებდა. არ ჰქონდა რა საშუალება ქართლ-კახეთს ჯარებით დახმარებოდა, რუსეთის მთავრობამ ერეკლე II-ს აპრილში ფინანსური დახმარება აღმოუჩინა. მეფე მატერიალურ მხარდაჭერას მწვავედ საჭიროებდა, მაგრამ მხოლოდ ეს არასაკმარისი გახლდათ. 1786 წ. ივნისში მან გ. ა. პოტიომკინს თხოვნით მიმართა აღმოსავლეთ საქართველო თურქებისგან დაეცვა და რეგულარული ჯარების 3000 ჯარისკაცი და ფული გამოეგზავნა. ერეკლე II თურქული მუქარის მასშტაბებთან შედარებით რუსული რაზმების არასაკმარის რიცხოვნებაზე მიუთითებდა და ახალციხის ფაშას სულეიმანს ვერაფობაში ამხელდა. მისი აზრით, ყარაბაღელ იბრაჰიმ ხალილ-ხანს, ხოის ხანსა და ფაშას შორის, მეფისთვის ერევნის წართმევის მიზნით, შეთქმულება წარმოიშვა (იხ. დოკუმენტები 291, 292, 294, 295).

1786 წ. 27 ივლისს ს. დ. ბურნაშოვი პ. ს. პოტიომკინს იმის შესახებ მოახსენებდა, რომ არზრუმელმა ბათალ ჰუსეინ-ფაშამ ერეკლე II-ს ულტიმატუმი წამოუყენა, მოსთხოვა რა უარი ეთქვა მფარველობაზე რუსეთის მხრიდან. ერეკლე II-დმი პირად წერილში ბათალ ჰუსეინ-ფაშამ სავსებით ერთმნიშვნელოვნად გამოთქვა: «როგორც თქვენ უწინ თურქეთის ხელმწიფე გყავდათ მფარველად, და ახლაც, როგორც გამვლელთაგან ისმის, რომ თქვენ მისი განახლება გსურთ, მაშინ ამას თქვენთვის საუკეთესეო სარგებლის მოტანა შეუძლია». წინააღმდეგ შემთხვევაში ფაშა ქართლ-კახეთისთვის ომის გამოცხადებით იმუქრებოდა (იხ. დოკუმენტები 296, 297, 302).

საგარეო მუქარები არასტაბილურობას დასავლეთ საქართველოშიც ამძიმებდა, რაც სამეფო კარს ქუთაისში რუსეთის მთავრობასთან კონტაქტების გააქტიურებისკენ ახალისებდა. 1786 წ. 12 ივნისს იმერეთის მეფე დავით II მოლაპარაკებებისთვის თავის სპეციალურ წარმოგზავნილებთან დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ მაქსიმე II-თან, თავადებთან ზურაბ წერეთელსა და დავით კვინიხიძესთან წერილში ელჩობის წევრთა მოზდოკში ხანგრძლივად დაკავებასთან დაკავშირებით შეშფოთებას გამოთქვამდა: «ჩვენ გთხოვთ, რომ თქვენ მცდელობა გამოიჩინოთ და მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის მფარველობა უფრო მალე მოგვაპოვებინოთ» (იხ. დოკუმენტი 293).

1786 წ. 28 სექტემბერს მეფემ დავით II-მ და დედოფალმა ანამ პ. ს. პოტიომკინს რუსეთისადმი ერთგულების გამოხატვით გზავნილი გამოუგზავნეს. ისინი კავკასიის კორპუსის სარდალს ქრისტიანობისადმი ერთგულებაში არწმუნებდნენ. ხედავდა რა პ. ს. პოტიომკინის სახით შუამავალს, დედოფალი პირადად მას მიმარტავდა: «მე ზუსტად ვარ დარწმუნებული, რომ ჩვენი თხოვნა მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის ტახტისგან თქვენი მეცადინეობითაა გამოთხოვილი, და გთხოვთ გააგრძელოთ თქვენი მცდელობა, და რომ თქვენს მიერ დაპირებული მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობისგან წყალობანი დროულად იქნას ჩვენთან ჩამოტანილი» (იხ. დოკუმენტი 308). ეხმაურებოდა რა იმერელთა თხოვნას მფარველობაზე, იმპერატრიცა ეკატერინე II შემოიფაგლა რეკომენდაციით საჭიროების შემთხვევაში გენერალ-ფელდმარშალ უგანათლებულეს თავად გ. ა. პოტიომკინისთვის მიემართათ.

* * *

1786 წ. რუსეთის პოლიტიკაში აქტიურ მოქმედებათა ტაქტიკიდან გარკვეული უკანდახევა დაისახა. ეკატერინე II-მ, რომელიც ოსმალეთის იმპერიასთან მეტად არამდგრადი მშვიდობის შენარჩუნებით იყო დაინტერესებული, მიზანშეწონილად მიიჩნია სამხრეთ კავკასიაში იმპერიის დიპლომატიური და სამხედრო ძალისხმევის ფორსირება მოხდინა. ამ გარემოებებში მეფე ერეკლე II-მ, რომელიც, უწინარეს ყოვლისა, ქართლ-კახეთის სამეფოს უსაფრთხოების პრობლემით იყო შეშფოთებული, მიიღო იძულებითი გადაწყვეტილება ოსმალეთის იმპერიასთან დაახლოებაზე წასულიყო. 1786 წ. ნოემბერში თურქული მხარის ზეწოლით მან ახალციხის ფაშა სულეიმანთან დაიწყო მოლაპარაკებები, რომლებიც ხელშეკრულების დადებით დასრულდა. ერეკლე II-მ პ. ს. პოტიომკინს მისი დადების შესახებ შეატყობინა, აგრეთვე თურქების მოთხოვნის შესახებაც აღმოსავლეთ საქართველოდან რუსული ჯარები გაეყვანა. ამაზე პ. ს. პოტიომკინმა ჯეროვნად (резонно) შენიშნა: «ვინაიდან თურქებისთვისაც ცნობილია, რომ მეფის ნებაზე კი არ არის მეტად ან ნაკლებად დამოკიდებული რუსული ჯარების ყოფნა საქართველოში, არამედ ამ სამეფოებზე მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის უმაღლესი ხელისუფლების ნებაზე» (იხ. დოკუმენტი 309). თურქებთან შეთანხმების თანახმად, ერეკლე II ვალდებულებას იღებდა თავის ტერიტორიაზე რუსული სამხედრო კონტინგენტი არ გაეზარდა, ასევე რუსეთის ჯარებთან ერთობლივად ოსმალეთის იმპერიის წინააღმდეგ არ გამოსულიყო. სულეიმან-ფაშა, თავის მხრივ, დაპირდა ქართლ-კახეთი წინააღმდეგ დაღესტნელი მფლობელების წაქეზების პრაქტიკისთვის ბოლო მოეღო, აგრეთვე მზად იყო თავისი რაზმები აღმოსავლეთ საქართველოს საზღვრებიდან გაეყვანა.

ქართლ-კახეთის დაახლოება ოსმალეთის იმპერიასთან რუსეთის მთავრობისთვის მოულოდნელობა არ ყოფილა, როგორც, თუმცა, ნათელი გახლდათ მოტივებიც, რომლებმაც ერეკლე II-ს ასეთი ნაბიჯისაკენ უბიძგეს. 1786 წ. 15 თებერვალს პ. ს. პოტიომკინისადმი გაგზავნილ წერილში მეფე თავის მოქმედებებს იმით ამართლებდა, რომ მისთვის მეტად «არახელსაყრელია მოწინააღმდეგედ ჰყავდეს სულთანი». ის ასევე თურქებისთვის მძევალ-ამანათების მიცემის მიზეზსაც უხსნიდა, მიუთითებდა რა პირობებზე, რომლებიც ფაშამ მოლაპარაკებების დაწყების წინ წამოაყენა (იხ. დოკუმენტი 326). რუსეთის მხარე თურქებისთვის ამანათების მიცემის იდეას მოწონებით არ მოჰკიდებია (იხ. დოკუმენტი 318). «რომ თქვენო მაღალკეთილშობილებავ, – მიუთითებდა კავკასიის კორპუსის სარდალი პ. ს. პოტიომკინი გზავნილში პოლკოვნიკ ს. დ. ბურნაშოვს, – ფხიზლად ადევნებდეთ თვალს, რათა მეფემ ვერც საიდუმლოდ, ვერც აშკარად თურქებისთვის ამანათების მიცემა ვერ შეძლოს, ვინაიდან ეს დადებული ტრაქტატისადმი სრულიად საწინააღმდეგო იქნება» (იხ. დოკუმენტი 325).

პ. ს. პოტიომკინი ერეკლე II-ს მეზობელ მმართველებთან შეთანხმებების არასაიმედობის შესახებ აფრთხილებდა (კერძოდ, მან ყარაბაღელი იბრაჰიმ ხალილ-ხანი ახსენა), მაგრამ ამასთან მშვიდობის დამყარებისთვის მეფის ძალისხმევის მხარდაჭერას დაპირდა (იხ. დოკუმენტი 312).

1787 წ. ივლისში პოლკოვნიკმა ს. დ. ბურნაშოვმა პ. ს. პოტიომკინს ფაშასა და ქართლ-კახეთის მეფეს შორის ახალციხეში მორიგი მოლაპარაკებების შესახებ შეატყობინა, სადაც თურქებმა აღმოსავლეთ საქართველოდან რუსული ჯარების გაყვანის თაობაზე საკითხი ისევ დააყენეს (იხ. დოკუმენტები 333, 335, 351). ერეკლე II-ის წარგზავნილი თავადი ნიკოლოზ ორბელიანი სულთანის კარს თავისი მონარქის მშვიდობიან განზრახვებში არწმუნებდა. სულეიმან-ფაშის კვალდაკვალ ქართლ-კახეთის მისამართით მუქარები სხვა მფლობელებისგანაც წამოვიდა.

ერეკლე II განჯასა და შამქორზე კონტროლის დაკარგვის გამო ნანობდა, საიდანაც უწინ ხაზინაში არცთუ მცირე შემოსავალი შესდიოდა. შიშის გამო, რომ მუსლიმანური მოსახლეობის მასობრივი უკმაყოფილება არ გამოეწვია, იგი იქ ჯარების გაგზავნას ვერანაირად ვერ ახერხებდა. ყველაზე უფრო მტრულად განწყობილ მეზობელთან – სულეიმან-ფაშასთან ხელშეკრულების დადებამ მეფეს ხელები გაუხსნა. განჯაზე ლაშქრობის შესახებ საბოლოო გადაწყვეტილება მან რუსეთის მხრიდან მხარდაჭერის დაპირების შემდეგ მიიღო. ერთობლივი რუსულ-ქართული გეგმების შესახებ 1787 წ. აგვისტოს დასაწყისში პ. ს. პოტიომკინისადმი პოლკოვნიკ ს. დ. ბურნაშოვის რაპორტში იტყობინებოდნენ: «მოვახსენებდი მე მის უმაღლესობას, რომ ჩვენი ჯარები შეგვეერთებინა, 2000-დან 3000მ-დე კარგი ცხენოსანი ჯარი შეგვეკრიბა, რომელიც ჩვენს ბატალიონებთან ერთად მეტად საკმარისია, ხოლო თავისი ფეხოსნები კი ყოველი შემთხვევისთვის საშინაო თავდაცვისთის დაეტოვებინა, და მდინარე მტკვრის მარჯვენა ნაპირს ქვევით განჯამდე დავყოლოდით» (იხ. დოკუმენტი 359).

ამასობაში რუსეთსა და ოსმალეთის იმპერიას შორის ურთიერთობები მკვეთრად გამწვავდა. 1787 წ. ივლისში, სარგებლობდა რა დიდი ბრიტანეთისა და საფრანგეთის მხარდაჭერით, რომლებიც თურქებს შავზღვისპირეთიდან და ამიერკავკასიიდან რუსეთის გამოდევნისკენ აქეზებდნენ, სულთნის მთავრობამ რუსეთის საგანგებო წარგზავნილსა და სრულუფლებიან მინისტრს კონსანტინოპოლში ია. ი. ბულგაკოვს ულტიმატუმი წამოუყენა, რომელიც ყირიმსა და აღმოსავლეთ საქართველოს შეეხებოდა. თურქები მათთვის ყირიმის ნახევარკუნძულის დათმობასა და ქართლ-კახეთის სულთნის ვასალურ სამფლობელოდ აღიარებას მოითხოვდნენ. რუსული ჯარების დაუყოვნებლივ გამოყვანით. 1787 წ. 13 აგვისტოს ოსმალეთის იმპერიამ რუსეთს ომი გამოუცხადა. ამ ახალ პირობებში 1787 წ. 29 აგვისტოს პ. ს. პოტიომკინმა ხელი მოაწერა ორდერს ს. დ. ბურნაშოვისადმი რუსული ბატალიონების აღმოსავლეთ საქართველოდან გამოყვანის შესახებ. ჯერ კიდევ ს. დ. ბურნაშოვთან მის მოსვლამდე ერეკლე II-მ 1787 წ. სექტემბერში რუსული რაზმების მხარდაჭერით განჯას ალყა შემოარტყა და აიძულა ჯავად-ხანი ხარკის გადახდა განეახლებინა (5000 მანეთი ყოველწლიურად) (Брегвадзе А. И. Славная страница истории. С. 72. იხ. ასევე დოკუმენტები 350, 354). 7 სექტემბერს იმპერატრიცა ეკატერინე II-ის მიერ ხელმოწერილ იქნა მანიფესტი ოსმალეთის იმპერიასთან ომის შესახებ, რომელშიც ომისთვის ერთერთ საბაბად აღნიშნული იყო ოსმალეთის იმპერიის შემოჭრა ქართლ-კახეთზე რუსეთის იმპერიის სიუზერენული უფლებების არეში. 13 სექტემბერს ს. დ. ბურნაშოვმა მიიღო ორდერი ქართლ-კახეთიდან რუსეთის ჯარების გამოყვანის შესახებ (ოქტომბრის დასაწყისში ისინი ვლადიკავკაზში მოვიდნენ). გარდა ამისა, რუსეთ-თურქეთის ომის დაწყებასთან დაკავშირებით სანკტ-პეტერბურგიდან გაწვეულ იქნა თავადი გ. რ. ჭავჭავაძე.

გეორგიევსკის ტრაქტატის მუხლების დაცვიდან რუსეთის უკანდახევამ და ქართლ-კახეთის ოსმალეთის იმპერიასთან დაახლოებამ ვერ იქონიეს გავლენა იმერეთის მეფის დავით II-ის გადაწყვეტილებაზე ეძია რუსეთის მფარველობა, რადგანაც მას თურქების დაჟინებული (მომაბეზრებელი) მცდელობები აშფოთებდა იმაზე, რომ იმერეთში ურთიერთშორის კონფლიქტებში შუამავლების როლში გამოსულიყვნენ.

მეფე ერეკლე II-ის უარმა ოსმალეთის იმპერიის მიერ წამოყენებულ მოთხოვნებს დამორჩილებოდა (რუსეთთან კავშირების შეწყვეტა, სულთნის ძალაუფლების აღიარება, საქართველოს სამხედრო გზის დაკეტვა, დარიალის ხეობასთან თურქული ციხესიმაგრის აშენებაზე ნებართვა, ოქროსა და ვერცხლის მადნების განადგურება, ამანათების მიცემა – შვილიშვილის დავითის და ძის მირიანისა), წაახალისა სულთანი რუსეთ-თურქეთის ომის პირობებში «მეგობრული» ურთიერთობების ასაწყობად მასთან წარმოგზავნილი მოევლინა. ოსმალეთის იმპერიასთან მიღწეული შეთანხმებების წყალობით ერეკლე II-მ ქართლ-კახეთის სამეფოს გარშემო სიტუაციის სტაბილიზაცია მოახერხა. იმერეთში მზარდი მხარდაჭერის შედეგად ერეკლე II-ს გამოუჩნდა შესაძლებლობა აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს გამაერთიანებლის სახით გამოსულიყო. მაგრამ ქართლ-კახეთის მმართველმა ასეთი გაერთიანების მეთაურობა ვერ გაბედა, და 1789 წ. იმერეთის ტახტზე თავისი შვილიშვილის – დავით ბატონიშვილის აყვანით შემოიფარგლა, რომელმაც მიიღო სატახტო სახელი სოლომონ II (Киняпина Н. С., Блиев М. М., Дегоев В. В. Кавказ и Средняя Азия во внешнкй политике России. С. 72, 73). 1790 წ. ერეკლე II-მ სამეგრელოს, იმერეთისა და გურიის მმართველებთან დადო ხელშეკრულება, რომლის თანახმადაც თითოეული მათგანი ვალდებულებას კისრულობდა აუცილებლობის შემთხვევაში მისთვის დახმარება აღმოეჩინა (იხ. დოკუმენტი 372).

საბრძოლო ოპერაციები 1787-1791 წწ. რუსეთ-თურქეთის ომის მსვლელობისას უპირატესად შავი ზღვის აკვატორიაში, შავი ზღვის სანაპიროზე და დნესტრისა და დუნაის აუზებში წარმოებდა. მეომარ მხარეებს ამიერკავკასიულ საომარ მოქმედებათა თეატრზე ბრძოლა პრაქტიკულად არ მოუხდათ: 1790 წ. სექტემბერში ბათალ ჰუსეინ-ფაშის მეთაურობით თურქული რაზმების გადმოსხმა ანაპის ნაპირებთან ყუბანის ზემოწელში გენერალ-მაიორ ი. ი. გერმანის ბრიგადის მიერ მათი სრული განადგურებით დასრულდა. 1790 წ. დეკემბერში კავკასიისა და ყუბანის კორპუსების სარდლად (1792 წ.-დან ჯარების უფროსი კავკასიის ხაზზე) გენერალ-ანშეფ ი. ვ. გუდოვიჩის დანიშვნამ ხელი შუწყო სამხრეთ კავკასიაში რუსეთის მოქმედებების აქტივიზაციას. გუდოვიჩის ერთერთი პრიორიტეტული ამოცანა იმაში შედგებოდა, რომ სამხრეთ და აღმოსავლეთ კავკასიის მმართველები რუსეთის მხარეზე გადმოეხარა (Донесения генерал-аншефа Гудовича от 7-го ноября 1791 г. // Кавказский сборник. Т. 18. Тифлис, 1897. С. 417). ამ მიზნით მან მიმოწერა დაიწყო ყუბის, ბაქოს, შექის, შემახიის, თალიშისა და განჯის ხანებთან, ცდილობდა რა ისინი რუსეთის იმპერიასთან კავშირის სარგებლიანობაში დაერწმუნებინა. რიგი მსხვილი დამარცხებების შემდეგ სულთანი სელიმ III იძულებული შეიქნა მშვიდობის შესახებ ეთხოვა. ძლევამოსილი რუსეთ-თურქეთის ომი 1791 წ. 29 დეკემბერს იასის სამშვიდობო ხელშეკრულების ხელმოწერით დასრულდა, რომლის მიხედვითაც ოსმალეთის იმპერიამ ქუჩუკ-ყაინარჯის ხელშეკრულების პირობები ფაქტიურად დაადასტურა, რუსეთის მიერ ყირიმისა და ყუბანის შემოერთება აღიარა, აღმოსავლეთ საქართველოსთან მიმართებაში თავის პრეტენზიებზე უარს აცხადებდა და საკუთარ თავზე იღებდა ვალდებულებას მის წინააღმდეგ რაიმენაირი მტრული მოქმედებებისთვის არ მიემართა.

* * *

ამასობაში 1780-იანი წლების ბოლოს – 1790-იანების შუახანებში სპარსეთში შაჰის ტახტისთვის ბრძოლამ აპოგეას მიაღწია. აღა მუჰამედ-ხანმა ყაჯარმა ქვეყნის გაერთიანება და თავისი მოწინააღმდეგეების დამხობა მოახერხა. გამოაცხადა რა საკუთარი თავი მთელი სპარსეთის მმართველად (აღა მუჰამედ-ხანმა საკუთარი თავი შაჰად 1791 წ. გამოაცხადა, მაგრამ ოფიციალური კორონაცია კი მხოლოდ 1796 წ. შედგა), აღა მუჰამედ-ხანი ამიერკავკასიაში ლაშქრობის მზადებას შეუდგა. მან ერევანსა და განჯაზე თავისი პრეტენზიების შესახებ გამოაცხადა, დაემუქრა რა ადგილობრივ ხანებს, რომ დაუმორჩილებლობის შემთხვევაში მათ სამფლობელოებს ააოხრებდა და მცხოვრებთ კი ამოწყვეტდა. მაგრამ ყარაბაღელმა იბრაჰიმ ხალილ-ხანმა, რომლისგანაც აღა მუჰამედ-ხანმა ამანათები მოითხოვა, შაჰად მის აღიარებაზე უარი განუცხადა. სპარსელებს უარით უპასუხა თალიშელმა მუსტაფა-ხანმაც, და კუნძულ საროზე მოვიდა, რომელიც კასპიის ზღვაზე ვაჭრობის უსაფრთხოების უზრუნველყოფისთვის რუსეთის კასპიის ფლოტილიას ჰქონდა დაკავებული, სადაც მფარველობის შესახებ თხოვნით მიმართა. შექისა და შემახიის ხანები, პირიქით, აღა მუჰამედ-ხანის მოთხოვნებს დაემორჩილნენ. ასევე მოიქცა დარუბანდელი შეიხ ალი-ხანიც, რომელმაც ლოიალობისთვის ჯილდოდ მთელი შირვანის შაჰისნაცვლის (ნაიბის) სტატუსის დაპირება მიიღო.

ღებულობდა რა სულ უფრო მეტად საგანგაშო ინფორმაციას აღა მუჰამედ-ხანის საომარ მზადებათა შესახებ, ერეკლე II რუსეთის მხრიდან სამხედრო და ფინანსური მხარდაჭერის მიღების მცდელობებს განაგრძობდა. ჯერ კიდევ 1791 წ. ბოლოს მან არქიმანდრიტ გაიოზს (Такаову) დაავალა სანკტ-პეტერბურგში აღა მუჰამედ-ხანის გზავნილის შესახებ შეეტყობინებინა, რომელიც მეფისგან ყარაბაღელი იბრაჰიმ ხალილ-ხანის წინააღმდეგ ერთობლივი ლაშქრობის ორგანიზებისთვის სამხედრო დახმარებას მოითხოვდა. 1795 წ. ზაფხულში, როგორც კონსტანტინოპოლში (სტამბულში) რუსეთის საგანგებო წარგზავნილისა და სრულუფლებიანი მინისტრის ვ. პ. კოჩუბეის მოხსენებიდან გამომდინარეობს, ერეკლე II-მ რუსეთს დახმარებისთვის კვლავ მიმართა (იხ. დოკუმენტი 386). მაგრამ რუსეთის მთავრობა გადაწყვეტილების მიღებას აყოვნებდა, რადგანაც თავიდან იმპერატრიცა ეკატერინე II-მ და მისმა გარემოცვამ «ყაჯარისეული საფრთხის» მთელი სერიოზულობა აშკარად სათანადოდ ვერ შეაფასეს (Киняпина Н. С., Блиев М. М., Дегоев В. В. Кавказ и Средняя Азия во внешнкй политике России. С. 78). გარდა ამისა, სიტუაციას აუარესებდა კავკასიიდან სანკტ-პეტერბურგამდე და უკან ფოსტის ჩატანის გაჭიანურებაც.

დარწმუნდა რა იმაში, რომ ამიერკავკასიელ მფლობელთა უმეტესობა უარზეა მას დაემორჩილოს, აღა მუჰამედ-ხანმა შემოჭრის მზადება დაიწყო (იხ. დოკუმენტი 388). მან თავისი სამოცათასიანი ჯარი სამ დაჯგუფებად დაჰყო. 1795 წ. მაისში ერთერთი მათგანი ერევანს უტევდა, მეორე – განჯას, მესამე კი – შუშას. ამიერკავკასიის ხანების უმრავლესობა ჩქარობდა აღა მუჰამედ-ხანისთვის თავისი ერთგულება დაემოწმებინა. გაიგეს რა, რომ თავისი სისასტიკით ცნობილი აღა მუჰამედ-ხანის პარსეთიდან მოდის ჯარით, ყარაბაღის, ნახჭევის, ერევნის მცხოვრებნი საჩქაროდ ტოვებდნენ თავიანთ სახლებს და ქართლ-კახეთში გამორბოდნენ. სპარსეთის მბრძანებელმა ერეკლე II-ს შესთავაზა ხელსაყრელ პორობებში სპარსეთის ქვეშევრდომობაში დაბრუნებულიყო, მაგრამ მეფემ უარით უპასუხა. პირიქით, ერეკლე II-მ ყარაბაღელთა დასახმარებლად ალექსანდრე ბატონიშვილის მეთაურობით 1000 მეომრისგან შემდგარი რაზმი გაგზავნა (Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся до Грузии. Т. II. Вып. II: С 1769 по 1801 год / Под ред. А. А. Цагарели. СПб., 1902. С. 91). გარდა ამისა, ქართლ-კახეთის მეფე შეეცადა ერევნის, ყარაბაღისა და თალიშის სახანოების მმართველები მუჰამედ-ხანი, იბრაჰიმ ხალილ-ხანი და მუსტაფა-ხანი სპარსეთის ხანის წინააღმდეგ ძალისხმევის გაერთიანებაში დაერწმუნებია, თუმცა კი ეს კავშირი მაინც ვერ შედგა. გზაზე დაიჭირა რა აღა მუჰამედ-ხანის ბრძანება ქართლ-კახეთში შემოჭრის სამზადისის შესახებ, ერეკლე II-მ ის გენერალ-ანშეფ ი. ვ. გუდოვიჩს გადმოუგზავნა, ხოლო თავად კი ტფილისის თავდაცვისთვის მზადებას შეუდგა. მან მოუწოდა მცხოვრებთ ქალაქი დაეტოვებიათ, მაგრამ მათ თავიანთი სახლების დატოვებაზე უარი განაცხადეს. ერეკლე II-მ მხარდაჭერისთვის ასევე იმერეთის მეფესაც მიმართა. 1795 წ. მაისის ბოლოს ამიერკავკასიელი მმართველებისთვის დახმარების აღმოჩენის შესახებ საკითხი სანკტ-პეტერბურგში განიხილებოდა. ი. ვ. გუდოვიჩს დაევალა ერეკლე II სწრაფი სამხედრო მხარდაჭერის დაპირებით დაეიმედებინა. ივლისში ქართლ-კახეთის წარმოგზავნილი სანკტ-პეტერბურგში თავადი გ. რ. ჭავჭავაძე, აწვდიდა რა აღა მუჰამედ-ხანის მზადებული შემოჭრის შესახებ ინფორმაციას ვიცე-კანცლერს, გრაფ ი. ა. ოსტერმანს, ცდილობდა ამიერკავკასიის საქმეებში მთავრობის პოზიცია გაერკვია, და კითხულობდა, «ამ შემთხვევაში რუსეთის უზენაესი სამეფო კარი დაიცავს საქართველოს და გაუწევს მას მფარველობას თუ არა?».

აღა მუჰამედ-ხანი პირადად ჩაუდგა სათავეში იმ ჯართა დაჯგუფებას, რომელიც შუშაზე მიდიოდა, ისწრაფოდა რა ყარაბაღელი იბრაჰიმ ხალილ-ხანი ქართლ-კახეთთან მისი კავშირისა და სპარსეთის მმართველად აღა მუჰამედ-ხანის ცნობაზე უარის თქმის გამო დაესაჯა. პარალელურად აღა მუჰამედ-ხანი სამხრეთ კავკასიაზე შემოტევისთვის მზადებას აგრძელებდა, კერძოდ არწმენებდა რა ჭარ-ბელაქნელებს თითოეულზე ვერცხლით ასი მანეთის ჯილდოს საფასურად მას შეერთებოდნენ (Дубровин Н. Ф. Георгий XII, последний правитель Грузии и присоединение её к России. СПб., 1867. С. 13). აღა მუჰამედ-ხანის ძმებმა ჯაფარ ყული-ხანმა და ალი ყული-ხანმა ერევანში სომეხთა კათოლიკოსი გუკას I მძევლად აიყვანეს და მისი გამოსყიდვისთვის 80000 მანეთი და რვა გირვანქა ოქრო მოითხოვეს. ერევნის ხანს მოუხდა ცოლი და ვაჟიშვილი ამანათების სახით გაეგზავნა და ციხესიმაგრიდანაც ის 500 ადამიანი გაეყვანა, რომლებიც მისი თავდაცვისთვის ჰყავდა შეკრებილი. სამხედრო კოლეგიის ვიცე-პრეზიდენტის გენერალ-ანშეფ გრაფ ნ. ი. სალტიკოვისთვის რაპორტში გრაფი ვ. ა. ზუბოვი, მიუთითებდა რა თავის წყაროებზე, იტყობინებოდა, რომ აღა მუჰამედ-ხანმა ხოისა და ნახჭევნის ხანებს შესთავაზა ერევნის მფლობელთან გაერთიანებულიყვნენ და ბორჩალოზე თავდასხმა მოეხდინათ (იხ. დოკუმენტი 399). იბრაჰიმ ხალილ-ხანმა, რომელიც ერეკლე II-ის ძის ალექსანდრე ბატონიშვილის მეთაურობით მოსულ ქართულ რაზმთან გაერთიანდა, მოახერხა სპარსელთა მიერ შუშის ციხესიმაგრის ალყა მოეგერიებინა, და 10 აგვისტიოს ის მოხსნილ იქნა. აქედან მუდმივი გამოხდომები წარმოებდა, რომლებიც სპარსელებს არცთუ ცოტა თავსატეხს უჩენდა.

მოხსნა რა შუშის ალყა, აღა მუჰამედ-ხანმა თავისი არმია ტფილისზე შემოაბრუნა. მხოლოდ 1795 წ. 4 სექტემბერს ეკატერინე II-მ ბოლოს და ბოლოს გასცა განკარგულება ერეკლე II-თვის მხარდაჭერის აღმოსაჩენად საქართველოში რუსული ბატალიონები გაეგზავნათ, მაგრამ ეს ბრძანება ი. ვ. გუდოვიჩმა მხოლოდ 1 ოქტომბერს მიიღო, უკვე ტფილისზე სპარსელთა თავდასხმის შემდეგ (მანამდე ქართულმა ჯარებმა მათგან სასტიკი დამარცხება განიცადეს კრწანისის ველზე). «აღა მუჰამედ-ხანი 1795 წ. სექტემბერში ტფილისში შემოვიდა, გაძარცვა, დაანგრია არა მხოლოდ მეფის სასახლე, არამედ სახელგანთქმული სამეფო აბანოც, სადაც მან წინასწარ იბანავა, – ასე აღწერდა ისტორიკოსი ტრაგიკულ მოვლენებს ქართლ-კახეთის დედაქალაქში, – მისი ხროვები ტფილისში ექვს დღეს მძვინვარებდნენ, და, როგორც იტყვიან, ქვა ქვაზე არ დაუტოვებიათ; შაჰის ჯარის ნაწილი გარეშემო სოფლებში გაიფანტა, ყველა შემხვედრს ძარცვავდა და ხოცავდა. ამ შემოსევის დროს მოკლულთა და ტყვედ წაყვანილთა რიცხვი ათეულობით ათასს მოითვლის» (Цагарели А. А. Сношения России с Кавказом в XVI-XVIII столетиях. С. 44). 

1795 წ. ნოემბრის პირველ რიცხვებში გენერელ-ანშეფმა ი. ვ. გუდოვიჩმა მიიღო განკარგულება ერეკლე II-ის დასახმარებლად პოლკოვნიკი ი. ე. სიროხნევი ჯარისკაცების ორი ბატალიონით, 6 ზარბაზნითა და კაზაკების 5 ასეულით გაეგზავნა (Сургуладзе А. Прогрессивные последствия присоединения Грузии к России. Тбилиси, 1982. С. 174). მაგრამ სანამ დამატებითი ძალები აღმოსავლეთ საქართველომდე მიაღწევდნენ, აღა მუჰამედ-ხანმა ქართლ-კახეთის ტერიტორიის დატოვება უკვე მოასწრო, და თან მრავალი ტყვე წაიყვანა, რომლებიც მის ჯარებს ხელში ჩაუვარდა.

რუსეთს მეტად აღარ შეეძლო ამიერკავკასიის მოვლენებში მონაწილეობის გარეშე დარჩენილიყო. ამასთან სანკტ-პეტერბურგში უარს ამბობდნენ აღა მუჰამედ-ხანი სპარსეთის უმაღლეს მმართველად ეღიარებინათ, არცთუ უსაფუძვლოდ ეშინოდათ რა მის მიერ ამიერკავკასიაზე სრული კონტროლის დამყარებისა. 1796 წ. მარტში მოხდა სპარსეთისადმი ომის გამოცხადება. აპრილში იმპერატრიცა ეკატერინე II-მ 1796 წ. სპარსეთის ლაშქრობის დასაწყისი გამოაცხადა და სპარსეთის აზერბაიჯანულ პროვინციებში გენერალ-პორუჩიკ ვ. ა. ზუბოვის სარდლობით 13000-იანი კასპიის კორპუსი გაგზავნა (იხ. დოკუმენტი 396). გენერალ-ანშეფმა ი. ვ. გუდოვიჩმა ბრძანება მიიღო გეორგიევსკში თავის რეზიდენციაში დარჩენილიყო და გრაფ ვ. ა. ზუბოვის ჯარები საბრძოლო მასალებით, სურსათითა და აღკაზმულობით უზრუნველეყო. ლაშქრობის მიზანი გახლდათ სპარსეთის აღა მუჰამედ-ხანის ძალაუფლებისგან განთავისუფლება, აგრეთვე კასპიის ზღვაზე თავისუფალი ვაჭრობის უზრუნველყოფა და ბაქოსა და თალიშის სახანოების უსაფრთხოების შენარჩუნება (Маркова О. П. Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII в. С. 292, 293).

1796 წ. 10 მაისს რუსეთის ჯარებმა დარუბანდი, 16 ივნისს კი – ბაქო და ყუბა აიღეს. ივლისის დასაწყისში შემახიელი მუსტაფა-ხანი ბაქოსთან რუსული ჯარების ბანაკში მოვიდა და რუსეთის იმპერატრიცის ერთგულებაზე ფიცი დადო, მას მოჰყვა შექელი სელიმ-ხანი, რუსეთის მფარველობის თხოვნა დაიწყო ყარაბაღელმა იბრაჰიმ ხალილ-ხანმაც. 

ერეკლე II ისწრაფოდა აღა მუჰამედ-ხანის მხარდაჭერისთვის განჯელ ჯავად-ხანზე შური ეძია. ყარაბაღელ იბრაჰიმ ხალილ-ხანთან განჯის დაპყრობის ერთობლივი მცდელობა 1795 წ. წარუმატებლად დასრულდა და ყარაბაღის მმართველსა და მეფეს შორის ურთიერთობების გაციება გამოიწვია. ერთი წლის შემდეგ რუსულმა სარდლობამ განჯის სახანოს დამორჩილების გეგმა შეიმუშავა. ციხესიმაგრის აღების შემდეგ სიმაგრეების გაძლიერება, მერე კი მცხოვრებთა გამოყვანა და იქ სამხედრო გრნიზონის შეყვანა იგეგმებოდა. ჯარების ნაწილი ციხესიმაგრიდან მოშორებით ცალკეულ ბანაკად უნდა განლაგებულიყო. ჯარების შევსებისთვის ტფილისიდან პოლკოვნიკი ი. ე. სიროხნევი იქნა თავისი რაზმით გამოძახებული. მეთაურებს მიეცათ ბრძანება ჯარები «სურსათის ხანგრძლივი მარაგით» უზრუნველეყოთ.

1796 წ. დასაწყისში ქართულმა ჯარმა ალექსანდრე ბატონიშვილის მეთაურობით განჯის ციხესიმაგრეს ალყა შემოარტყა. ალყა ოთხ თვეს გრძელდებოდა. აპრილში რუსული ჯარების დაჯგუფება კავკასიაში დამხმარე კორპუსის მეთაურის გენერალ-მაიორ ა. მ. რიმსკი-კორსაკოვის მეთაურობით განჯას აზერბაიჯანის მხრიდან მოადგა. აღმოჩნდა რა გამოუვალ მდგომარეობაში, ჯავად-ხანი იძულებული შეიქნა დანებებულიყო და ქართლ-კახეთისთვის ხარკის გადახდის განახლება იკისრა.

გრაფი ვ. ა. ზუბოვი რეკმენდაციას აძლევდა ერეკლე II-ს შეეკრიბა ჯარი და ერევნის ციხესიმაგრე აღა მუჰამედ-ხანის მიერ დასმული თავაქა ალი-ხანისგან გაეთავისუფლებინა, ისარგებლებდა რა იმით, რომ რუსეთთან სამშვიდობო ხელშეკრულებით დაკავშირებლი ოსმალეთის იმპერია, ჩარევას ვერ დაიწყებდა. რამდენადაც რუსეთის ჯარებს მეფის დახმარება არ შეეძლოთ, მას შესთავაზეს ერთობლივი მოქმედებების შესახებ იმერეთის მეფეს სოლომონ II-ს მოლაპარაკებოდა. მაგრამ გრაფ ვ. ა. ზუბოვთან თათბირის შემდეგ, რომელიც განჯისა და ერევნის პროვინციების დაბრუნებას აღმოსავლეთ საქართველს განმტკიცებისა და ურთიერთშორის მტრობის შეწყვეტის გარანტიად მიიჩნევდა, მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება (გენრალ-მაიორ ა. გ. სერებროვის /სერებროვ-ჟულფინსკის/ გეგმის თანახმად) ერეკლე II-ის განკარგულებაში, რომელიც 1797 წ. თებერვალ-მარტში ერევნის სახანოზე ლაშქრობას ამზადებდა, რაზმი (დაახლოებით 2500 ჯარისკაცი) გაეგზავნათ. გრაფ ვ. ა. ზუბოვის კასპიის კორპუსი შემოვლით გზაზე დაიძრა, რათა აღმოსავლეთიდან დაერტყა. წარმატებული ოპრაციის შედეგად ერევანი ისევ ქართლ-კახეთის მეფის კონტროლის ქვეშ აღმოჩნდა.

რუსული სარდლობა იმედებს აზერბაიჯანელი ხანების კეთილ ნებაზე ამყარებდა, რომელთაც შეეძლოთ ესარგებლათ შქმნილი შესაძლებლობით აღა მუჰამედ-ხანის შემოსევით მოყენებული ზიანის გამო სპარსელებზე შური ეძიათ. შუამავლის როლში რუსეთის სომეხთა მთავარეოისკოპოსი იოსები (არღუთინსკი-დოლგორუკი) გამოდიოდა. თალიშელმა მუსტაფა-ხანმა რუსულ სარდლობას აცნობა, რომ სპარსთიდან აღწევენ ხმები სამხრეთ კავკასიაში ახალი ლაშქრობისთვის აღა მუჰამედ-შაჰის მზადებათა შესახებ. 1796 წ. ოქტომბერში რუსეთის ჯარები ბანაკიდან გამოვიდნენ და მტკვრისა და არაქსის შეერთების ადგილისკენ გაემართნენ. 1796 წ. 10 ოქტომბერს გრაფი ვ. ა. ზუბოვი კავკასიაში დამხმარე კორპუსის მეთაურს გენერალ-მაიორ ა. მ. რიმსკი-კორსაკოვს უბრძანებდა მიეღო ზომები აღა მუჰამედ-ხანის სპარსული ჯარის თარეშებისგან აღმოსავლეთ საქართველოს დასაცავად (იხ. დოკუმენტი 398). რიმსკი-კოსაკოვმა მიიღო ბრძანება დისლოცირებული ყოფილიყო განჯაში და უზრუნველეყო პირდაპირი შეტყობინება ქართლ-კახეთის სამეფოსა და მეფე ერეკლე II-თან. დეკემბერში ა. მ. რიმსკი-კორსაკოვის კორპუსი განჯაში შევიდა.

გრაფ ვ. ა. ზობოვის კორპუსს გზა უნდა გაეგრძელებინა, მაგრამ 1796 წ. 6 ნოემბერს ეკატერინე II გარდაიცვალა. იმპერატიცის გარდაცვალებამ და ტახტზე იმპერატორ პავლე I-ის ასვლამ ამიერკავკასიაში რუსეთის პოლიტიკაში არსებითი ცვლილებები გამოიწვია. რუსეთის ჯარები დაუყოვნებლივ იქნა რეგიონიდან გამოწვეული, ხოლო ორმა რუსულმა ბატალიონმა კი ქართლ-კახეთის ფარგლები მალევე მას შემდეგ დატოვა, რაც იმპერატორმა პავლე I-მა აღა მუჰამედ-შაჰის დაღუპვის შესახებ ცნობა მიიღო (1797 წ. 4 ივნისს, ამიერკავკასიაში მორიგი შემოჭრის მსვლელობისას, ის სპარსლების მიერ დაპყრობილ შუშაში საკუთარი ნუქერების მიერ იქნა მოკლული. გარკვეული ცნობებით, შეთქმულების ორგანიზებასთან ქართველები იყვნენ დაკავშირებულნი). ჩათვალა რა საქართველოს ტერიტორიაზე სამხედრო ძალების ყოფნა მიზანშეუწონლად, რუსეთის იმპერატორმა რეგიონში რუსეთის იმპერიის დიპლომატიური და სამხედრო აქტიურობა შეაჩერა.

* * *

ერეკლე II-ის მმართველობის უკანასკნელ წლებში ქართლ-კახეთს დინასტიური დავები და უთანხმოებანი სწეწდა. 1790-იანი წლების ბოლოსთვის სასახლის ინტრიგებმა კულმინაციას მიაღწია. აი როგორ აღწერდა სიტუაციას აღმოსავლეთ საქართველოში გრაფი ვ. ა. ზუბოვი: «საქართველოს სამეფო დაყოფილია მცირე წილებად ბატონიშვილებისთვის (ასეა ტექსტში – ავტ.), რაც შედეგად მოჰყვა მეფის სიბერესა და არაქმედითობას, და ბატონიშვილებს, რომლებმაც ყოფილი ერთხელისუფლებიანობის მთელი კავშირები მოშალეს და თითოეული თავის ნაწილს აჩანაგებდა და ასუსტებდა, ჰქონდათ დრო საერთოდ მთელი ოლქი არარაობამდე დაეყვანათ, თავადაზნაურობა გაეღიზიანებინათ, მცხოვრებნი სიღატაკესა სასოწარკვეთილებაში მოეყვანათ, და ყველაფერ ამაზე დამატებით დედოფალი, სურდა რა საქართველოს ტახტი მის ვაჟიშვილს იულონ ბატონიშვილს რგებოდა, ეძიებდა ერეკლე მეფის პირველი ქორწინებით შობილი უფროსი ბატონიშვილის გიორგისთვის მემკვიდრეობის უფლება წაერთმია, რაც იქცა საბაბად, საბოლოოდ, როგორც ქვემოთაა ახსნილი, აღა მუჰამედ ხანის ნაძირალა ხროვის მიერ თავად ამ მიწის აოხრებისთვის» (იხ. დოკუმენტი 398).

შინაგან არასტაბილურობას ქართლ-კახეთში ის გაურკვევლობაც აღრმავებდა და ამძიმებდა, რომელიც რუსეთთან ურთიერთობებში წარმოიქმნა. ცდილობდა რა სიტუაციის გარკვევას, ქართლ-კახეთის წარმოგზავნილმა სანკტ-პეტერბურგში თავადმა გ. რ. ჭავჭავაძემ თხოვნით მიმართა იმპერატორს პავლე I-ს ნათელი მოეფინა, რჩება თუ არა «ეს ტრაქტატი თავის უწინდელ ძალაში». თავის გზავნილში იგი წერდა: «ღირს გვყავ შეწყვიტო ჩემი გაურკვევლობა და მთელი საქართველოს მოლოდინი, რათა ჩემი მეფე და მისი ხალხი, რჩებიან რა გაურკვევლობაში, იმ წმინდა ტრაქტატის აღთქმებით სრულ დაღუპვამდე არ იქნენ მიყვანილნი» (Хелтуплишвили М. В. Вступление Грузии в состав Российской империи. Кутаис, 1901. С. 25).

მეფის ერეკლე II-ის გარდაცვალება 1798 წ. 11 იანვარს სასახლის დავების მორიგი აღზევებით შემოუბრუნდათ. «ბატონიშვილები ამღვრევდნენ წყალს სახელმწიფოს შიგნით და გარედან, ხელმძღვანელობნენ რა პირადი ინტერესით, ან, უკეთსად რომ ვთქვათ, არ ჰქნდათ რა უნარი თვით პირადი ინტერესიც კი გაეგოთ. თითოეული მათგანი ტახტს ეძიებდა, არც ერთს არ რცხვენოდა ისედაც უკვე დაწყლულებული სამშობლოსთვის ახალი ჭრილობები მიეყენებინა», – ასე აღწერდა ქართლ-კახეთის სამეფო კარის სურათს XX ასწლეულის დასაწყისის ქართველი ისტორიკოსი (იქვე. გვ. 30). პროსპარსულად განწყობილი დარეჯან დედოფალი თავისი ძის იულონის გამეფებაში იყო დაინტერესებული. მისი გერი გიორგი ბატონიშვილი (ერეკლე II-ის ტახტის ოფიციალური მემკვიდრე) რუსეთისგან მხარდაჭერას შეუპოვრად ეძიებდა. არსებითად, ეს უთანხმოებები ასახავდა ბრძოლას პრორუსეთული კურსის მომხრეებსა და მათ ოპონენტებს შორის, რომლებიც სპარსეთზე იყვნენ ორიენტირებული. ტახტზე ასულმა მეფემ გიორგი XII-მ მოახერხა ტახტის მემკვიდრედ თავისი ძის დავით ბატონიშვილის აღიარებისთვის მიეღწია და 1799 წ. აპრილში სამეფო ინვესტიტურის ნიშნებიც მიეღო. 1799 წ. ნოემბერში ქართლ-კახეთში «მუდმივად ყოფნისთვის» გენერალ-მაიორ ი. პ. ლაზარევის ეგერთა პოლკი შევიდა, რომელსაც თან რუსეთის საგანგებო წარგზავნილი მეფე გიორგი XII-ის კარზე და სრულუფლებიანი მინისტრი სახელმწიფო მრჩეველი პ. ი. კოვალენსკი ახლდა. 1799 წ. 7 სექტემბერს მეფე თავად გ. რ. ჭავჭავაძეს სანკტ-პეტერბურგში წერდა: «მიეცით მათ მთელი ჩემი სამეფო და ჩემი სამფლობელო, როგორც გულწრფლი და მართალი მსხვერპლი და შესთავაზეთ ის «არა მხოლოდ უზენაესი რუსული საიმპერატორო ტახტის მფარველობის ქვეშ, არამედ მიეცით სავსებით მათი ძალაუფლებისა და ზრუნვის ქვეშ, რათა ამ დროიდან ქართლოსიანთა სამეფო ითვლებოდეს რუსეთის დერჟავისადმი კუთვნილად იმ უფლებებით, რომლებითაც რუსეთში არსებული სხვა ოლქები სარგებლობენ (Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся до Грузии. Т. II. Вып. II: С 1769 по 1801 год / Под ред. А. А. Цагарели. СПб., 1902. С. 267-288).

დინასტიური დავები სამეფო კარზე რუსეთთან სრული დაახლოების მომხრეთა გამარჯვებით დასრულდა. 1800 წ. სექტემბერში გიორგი XII-მ სანკტ-პეტერბურგში ახალი ელჩები თავადები გორგი ავალიშვილი და ელეაზარ ფალავანდიშვილი გამოგზავნა, რომელთაც მიართვეს სათხოვარი რუსეთის იმპერატორის სახელზე თხოვნით ქართლ-კახეთის სამეფოს მფარველობის შესახებ. გიორგი XII-ის სიგელში, რომელიც პავლე I-თვის გადასაცემად იყო განკუთვნილი, კერძოდ, ნათქვამი იყო: «...რათა ამიერიდან საქართველოს სამეფო რუსეთის იმპერიაში იყოს იმავე მდგომარეობაში, რომლითაც რუსეთის სხვა პროვინციები სარგებლობენ» (Цит. по: Исмаил-заде Д. И. Становление и развитие системы управления в Закавказье и на Северном Кавказе. С. 248). ამასთან ერთად გიორგი XII ითხოვდა ტახტზე მემკვიდრეობის უფლება ბაგრატიონთა დინასტიაში დაეტოვებინათ. საქართველოს ელჩების მიმართვა საგარეო საქმეთა კოლეგიაში განიხილებოდა. «სათხოვარი პუნქტების» თანახმად რუსეთის იმპერატორს სიუზერენული ხელმწიფის უფლებები და მოვალეობანი ეკისრებოდა, საქართველოს მეფეს კი – ვასალური მფლობელის უფლებები და მოვალეობანი (Хелтуплишвили М. В. Вступлениие Грузии в состав Российской империи. С. 100). საქართველოს რწმუნებულების მიერ შემოთავაზებული და იმპერატორ პავლე I-ის მიერ მოწონებული «საქართველოს რუსეთთან შეერთების საწყისები» წარმოადგენდა «არა ნაბიჯს, არამედ ათას ნაბიჯს წინ ერთად შეკვრისა (сплочение) და ერთიანობის გზაზე», – ამტკცებდა ზ. დ. ავალიშვილი (Авалов З. Д. Присоединение Грузии к России. XVIII-XIX века. СПб., 2009. С. 113).

ამასობაში აღა მუჰამედ-შაჰის მონაცვალეები კვლავ შეეცადნენ ამიერკავკასიაზე თავიანთი პრეტენზიები განეცხადებიათ. მათ ქართლ-კახეთის სამეფო კარის შიგნით არსებული დავებით ისარგებლეს. სპარსეთის უფლისწულმა აბას-მირზამ გადაწყვიტა ერეკლე II-ის მესამე ქორწინებიდან შეძენილი ვაჟიშვილების მემკვიდრეობითი უფლებების დამცველის სახით გამოსულიყო და თავის დასახმარებლად ომარ-ხან IV ავარელს მოუწოდა, რომელიც 15000-იანი ცხენოსანი ჯარის სათავეში საქართველოში შემოიჭრა. მაგრამ 1800 წ. ნოემბერში გაერთიანებულმა ჯარებმა გენერალ-მაიორ ი. პ. ლაზარევისა და გიორგი XII-ის ვაჟიშვილების მეთაურობით მდინარე იორზე ომარ-ხან IV ავარელის ჯარები დაამარცხეს.

1800 წ. 19 ნოემბერს პავლე I-მა მიიღო გადაწყვეტილება ქართლ-კახეთის სამეფოს გუბერნიად გარდაქმნის შესახებ ბატონიშვილებისთვის მეფის ტიტულის დატოვებით, რომელთა რიცხვიდანაც უნდა ყოფილიყო დანიშნული გუბერნატორი. იმპერატორმა რესკრიპტი გენერალ-ლეიტენანტ კ. თ. ფონ კნორინგს გაუგზავნა. მისგან მოითხოვებოდა ქართლ-კახეთის სამეფოში ჯარები შეეყვანა, ხოლო მძიმედ დაავადებული გიორგი XII-ის სიკვდილის შემთხვევაში კი ტახტზე მისი მონაცვალე საგანგებო განკარგულებამდე არ დაენიშნა. ერთი თვის გასვლის შემდეგ, 1800 წ. 18 დეკემბერს, პავლე I-მა ხელი მოაწერა მანიფესტს «საქართველოს სამეფოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ», რომელიც ბაგრატიონთა დინასტიას ტახტზე უფლებას ართმევდა (იხ. Эсадзе С. С. Историческая записка об управлении Кавказом. Т. I. Тифлис, 1907. С. 24, 25). ეს გიორგი XII-ის გარდაცვალებამდე ცოტა ხნით ადრე მოხდა, რომელიც 28 დეკემბერს აღესრულა. გიორგი XII-ის სიკვდილის დღეს გენერალ-მაიომა ი. პ. ლაზარევმა ბატონიშვილების, სასულიერო წოდების, თავადებისა და აზნაურების დასწრებით იმპერატორის ნება გამოაცხადა, რომ ტახტის მონაცვალე სანკტ-პეტერბურგიდან საგანგებო ბრძანების მიღებამდე არ არჩიათ (Хелтуплишвили М. В. Вступлениие Грузии в состав Российской империи. С. 25). ამასთან, განსვენებული მეფის ძმებმა კანონიერ მემკვიდრედ იულონ ბატონიშვილი აღიარეს, ხოლო მისმა შვილებმა კი – დავით ბატონიშვილი. ელჩები დოკუმენტით ტფილისში 1801 წ. იანვრის დასაწყისში ჩამოვიდნენ, ხოლო 15 იანვარს კი დავით ბატონიშვილმა რუსეთს იმპერატორის გადაწყვეტილება საჯაროდ გამოაქვეყნა. 1801 წ. 18 იანვარს მანიფესტი ოფიციალურად იქნა დამტკიცებული. 16 და 17 თებერვალს მას ტფილისის მოდნებზე და ეკლესიებში კითხულობდნენ. ქართლ-კახეთის მცხოვრებნი კეთილსასურველად შეხვდნენ ცნობას მათი სამეფოს რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში ჩართვის შესახებ (ამის შესახებ ბევრი ქართველი ისტორიკოსი წერდა, რომლებიც გეორგევსკის ტრაქტატის დადების ისტორიას იკვლევდნენ. იხ., მაგალითად: Сургуладзе А. Прогрессивные последствия присоединения Грузии к России. Тбилиси, 1982. С. 7).

1801 წ. გაზაფხულზე აღმოსავლეთ საქართველოში რუსული ჯარების კორპუსი შევიდა, რომელმაც სამხედრო გარნიზონი მნიშვნელოვნად გააძლიერა: ამიერიდან მისმა რიცხოვნებამ 10000 ადამიანს მიაღწია.

იმპერატორ პავლე I-ის დაღუპვის შემდეგ საქართველოს პრობლემის განხილვით აუცილებელი საბჭო (Непременный совет) დაკავდა. მისი მონაწილენი აღმოსავლეთ საქართველოს შემდგომი ბედის შესახებ გადაწყვეტილების გამომუშავებისთვის რამდენჯერმე შეიკრიბნენ. ერთერთ სხდომაზე, 1801 წ. 28 ივლისს, სპეციალურად შექმნილი კომისიის მეთაური გენერალ-ლეიტენანტი კ. თ. ფონ კნორინგი გამოვიდა მოხსენებით, რომელიც ქართლ-კახეთში მგზავრობის შედეგების მიხედვით იყო მომზადებული. კნორინგმა დაწვრილებით მოუთხრო აღმოსავლეთ საქართველოს, მისი თვალსაზრისით, უიმედო მდგომარეობის შესახებ, სადაც 61 ათასი ოჯახიდან, რომლებიც იქ 1783 წ. ცხოვრობდნენ, 1801 წ. მხოლოდ 35000 დარჩა და სადაც «სამეფო საჭიროებათა გამრავლებასთან ერთად (გამეფებული დინასტია 73 წევრისგან შედგებოდა) ყველა პროდუქტიდან და სარეწიდან გადასახადები გაიზარდა, ხოლო მათი შემქმნელი მუშახელის რიცხვი კი შემცირდა; სადაც გარეშე მტრები მრავლდებოდნენ და ძლიერდებოდნენ, ხოლო სამეფო ოჯახის წევრთა მტრობა კი შინაომებით იმუქრებოდა» (Берже А. П. Присоединение Грузии к России. 1799-1831 // Русская старина. Т. XXVIII. СПб., 1880. С. 19). მოხსენების ავტორის მტკიცებით, ქართლ-კახეთის მცხოვრებნი რუსეთის ქვეშევრდომობის შესახებ საკითხში სრულ ერთსულოვნებას იჩენდნენ.

რუსეთის უმაღლეს წრეებში საქართველოს საკითხზე ერთიან აზრი არ არსებობდა. თანამდებობის პირთა გავლენიანი ნაწილი გრაფების ა. რ. ვორონცოვისა და ვ. პ. კოჩუბეის მეთაურობით ქართლ-კახეთის ქვეშევრდომობაში მიღებაზე უარის თქმის სასარგებლოდ იხრებოდა და თავისი პოზიციის მოტივაციას შესაძლო საგარეოპოლიტიკური გართულებებით ახდენდა. ხანგრძლივი დისკუსიების შედეგად აღმოსავლეთ საქართველოს იმპერიის შემადგენლობაში ინკორპორაციის მომხრეებმა გაიმარჯვეს. 1801 წ. 12 სექტემბერს გამოქვეყნებულ იქნა იმპერატორ ალექსანდრე I-ის მანიფესტი «საქართველოში საშინაო მმართველობის დაარსების შესახებ». 1802 წ. აპრილში ტფილისში ქართლისა და კახეთის საქართველოს გუბერნიად გაერთიანების თაობაზე იქნა გამოცხადებული. საქართველოს პირველ მთავარმართებლად გენერალ-ლეიტენანტი კ. თ. ფონ კნორინგი დაინიშნა, ხოლო მმართველად კი – ნამდვილი სახელმწიფო მრჩეველი პ. ი. კოვალენსკი.

მანიფესტმა დასვა წერტილი რუსეთის იმპერიისა და ქართლ-კახეთის სამეფოს დაახლოებისა და გაერთიანების ხანგრძლივ ისტორიაში, რომელიც დრამატული მოვლენებითა და წინააღმდეგობებით იყო აღსავსე.

1803 წ. სამეგრელოს მმართველმა (მთავარმა) გრიგოლ დადიანმა, რომელიც იმერეთის მეფე სოლომონ II-თან კონფლიქტში იმყოფებოდა, ახალ მთავარმართებელს საქართველოში თავად პ. დ. ციციანოვს მიართვა თხოვნა თავისი სამთავროს რუსეთთან შემოერთების შესახებ. სამეგრელოს მმართველსა და რუსეთის მთავრობას შორის დადებულ იქნა შეთანხმება, რომელმაც «სათხოვარი პუნქტების» სახელწოდება მიიღო. მათ თანახმად, მთავარი სამთავროს ტერიტორიაზე ძალაუფლების მთლ სისრულეს ინარჩუნებდა (სასიკვდილო განაჩენების გამოტანის უფლების გამოკლებით). ეს «სათხოვარი პუნქტები» დასავლეთ საქართველოს სხვა სამთავროებისთვისაც ერთგვარ მოდელად იქცა. 1804 წ. ასეთივე პირობებზე რუსეთის ქვეშევრდომობა მიიღო იმერეთის მეფემ სოლომონ II-მ, ხოლო 1810 წ. კი მსგავს პირობებზე გურიისა და აფხაზეთის მმართველებიც (მთავარი გურიელები და მთავარი შერვაშიძეები) რუსეთის ქვეშევრდომები შეიქნენ (Рыбаков А. Л. Традиционные политические институты Мегрельского княжества в российской системе косвенного управления в Западной Грузии /первая половина XIX в./ // Ломоносовские чтения. Востоковедение. Тез. док. М., 2006. С. 134-139).

* * *

XVIII ს. უკანასკნელი ათწლეულების ისტორიული სიტუაციის ანალიზი გვეხმარება გავიგოთ რუსეთის ხელისუფალთა მიერ მეფე ერეკლე II-ის თხოვნის დაკმაყოფილებაზე გადაწყვეტილების მიღების მიზეზები. იმ ხანებში რუსეთმა ერთი მხრივ, ევროპული დერჟავების სისტემაში, ხოლო მეორე მხრივ – ვრცელი აზიური იმპერიების რიგში თავისი ადგილი მყარად დაიკავა. მისი მოქმედებები საერთაშორისო არენაზე ძალთა ბალანსისა და ამ დერჟავებისა და იმპერიათა ინტერესების განსხვავების გათვალისწინებას მოითხოვდა. რუსეთის პოლიტიკა დიპლომატიის, ვაჭრობის, სამხედრო აქციების სფეროში უწინარეს ყოვლისა მიზანშეწონილობისა და პრაგმატიზმის მოსაზრებებით იყო ნაკარნახევი. რუსეთის მთავრობა სამხრეთკავკასიელ მმართველებთან რეალურ თანამშრომლობასა და დაახლოებაზე მხოლოდ იმ გარემოებებში მიდიოდა, როცა ეს სასარგებლო და ხელსაყრელი (მომგებიანი) შეიძლებოდა ყოფილიყო იმპერიისთვის.

XVII-XVIII სს. დოკუმენტური წყაროები გვიჩვენებს, რომ რუსეთი მაშინ თანამედროვეებს «ბნელ სამეფოდ» სულაც არ წარმოუდგებოდათ. მისი ქვეშევრდომებისა და ბევრი მეზობლის თვალში იგი ხშირად უფრო თავისუფალი და სამართლიანი მმართველობის (რეჟიმის) მატარებლად მოჩანდა, ვიდრე გარემოცველი სამფლობელოები. ასეთ დამოკიდებულებას მისდამი შეიძლება თვალი მისი საზღვრების თითქმის მთელ პერიმეტრზე მივადევნოთ. ეს კავკასიასაც შეეხება. მოიარა რა რუსეთის ძალაუფლების ქვეშ მყოფი ტერიტორიები, რომლებიც 1722-1723 წწ. სპარსეთის ლაშქრობის მსვლელობისას იქნა შემოერთებული, გენერალ-ანშეფი თავადი ვ. ვ. დოლგორუკოვი იმპერატრიცას ეკატერინე I-ს მოახსენებდა: «...მთელ აქაურ ხალხს დიდი ხალისით სურს თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის პროტექცია, ხედავს რა, თუ ჩვენგან როგორი სამართლიანობაა, რომ ზედმეტს ჩვენ მათგან არაფერს არ მოვითხოვთ და მტკიცედ გვიჭირავს თვალი, რომ მათ თუნდაც მცირე წყენაც არ მიადგეთ და ყველა რაზმში ეს ჩემგან სასტიკი ჯარიმის საზღაურადაა დადასტურებული» (История Дагестана с древнейших времён до наших дней. Т. I. М., 2004. С. 429).

აშკარაა, რომ პრორუსეთული ორიენტაცია ქართულ სამეფოებში გამონაკლისი მოვლენა არ ყოფილა. მისწრაფება რუსეთის მფარველობის ქვეშ გადმოსვლისაკენ ქართველების მიერ განიხილებოდა არა როგორც არჩევანი მეტ და ნაკლებ ბოროტებას შორის, არამედ როგორც ყველაზე უფრო რაციონალური გამოსავალი იმ მდგომარეობიდან, რომელშიც საქართველო იმ ხანებში აღმოჩნდა. ქართული ელიტა ქართლ-კახეთის ახალ სტატუსში საკუთარი ქვეყნის საშინაო და საგარეო პრობლემების გადაწყვეტის საუკეთესო საშუალებას, ძლევამოსილი და ერთმორწმუნე სახელმწიფოს დაცვის ქვეშ საკუთარი არსებობის გაგრძელების შესაძლებლობას ხედავდა.

ვ. ვ. ტრეპავლოვი, ლ. ს. გატაგოვა 

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა