ნიკოლოზ დუბროვინი – კავკასიაში ომისა და რუსების მფლობელობის ისტორია – ტომი III

(ნაწილი IV) 

თავი VIII 

(სიძნელეები მთავარი რაზმის სურსათით მომარაგებაში. – გრაფ ზუბოვის თხოვნები გადასაზიდი საშუალებებით მისი გაძლიერების შესახებ. – გუდოვიჩის განთავისუფლება და კავკასიის მხარის მთავარ უფროსად გრაფ ზუბოვის დანიშვნა. – კასპიის კორპუსის მდინარე მტკვრისკენ მოძრაობა. – შემახიის ხანად კასიმის გამოცხადება. – ვარაუდები დაღესტანში ჩვენი მდგომარეობის განმტკიცების შესახებ. – იმპერატრიცა ეკატერინე II-ის გარდაცვალება. – საომარი მოქმედებების შეწყვეტა. – ჯარების იმპერიის ფარგლებში დაბრუნება. – გუდოვიჩის უწინდელ ადგილზე დაბრუნება. – იმპერატორ პავლე I-ის მისდამი რესკრიპტები.)

რიმსკი-კორსაკოვის განჯისკენ მოძრაობასთან ერთდროულად მთავარმა კასპიის კორპუსმაც, რომელიც თვენახევარზე მეტ ხანს თითქმის ერთ ადგილას იდგა, თავისი ბანაკი დატოვა და მდინარე მტკვრისკენ დაიძრა. ჯერ კიდევ აგვისტოში გრაფი ზუბოვი, სურსათის უკმარისობის გამო, იძულებული იყო კურტბულაკის ბანაკი დაეტოვებინა და რამდენადმე უფრო წინ, ძველი შემახისკენ გადაენაცვლა.

კლიმატური მიმართებით მეტად კარგი კურტბულაკის ბანაკი იმით იყო მოუხერხებელი, რომ, ადგილობრივ საშუალებათა უკმარისობის გამო, ჯარების სურსათით უზრუნველყოფა მოტანილი პროვიანტით უხდებოდათ, მთელი კავალერიის, ხარების და აქლემებისა კი – საძოვარი ბალახით (подножнымъ кормомъ).

კავკასიის ხაზიდან პროვიანტის მოტანა, ლაშქრობის დროს მეტად გაძნელებული, ახლა უკვე შეუძლებელი ხდებოდა. ყიზლარიდან დარუბანდამდე პროვიანტის ტრანსპორტი გზაში თვესა და ოთხ დღეს იმყოფებოდა. კლდოვანი გადასასვლელები, რომლებიც რამდენიმე ვერსზე იყო გადაჭიმული, და მთის სწრაფ მდინარეებზე გადასასვლელები იყო ხარების დიდი დანაკარგის მიზეზი. ასე, ყიზლარიდან გამოგზავნილი ერთი ტრანსპორტის მსვლელობისას, რომელიც 300 შებმული ხარისგან შედგებოდა, დარუბანდამდე 30 ჯანმრთელი და 202 დაავადებული ხარი მოვიდა, 68 კი გზაში დაიხოცა.

დარუბანდიდან კიდევ უფრო უარესი გზა მოელოდათ, რომელზედაც თუ ბალახი შეხვდებოდათ, თავისი შხამიანობის გამო, საჭმელად უვარგისი იყო (Рапортъ графа Зубова Гудовичу 23-го iюля 1796 года, № 420). ამასთან ტრანსპორტები მნიშვნელოვან ბადრაგს მოითხოვდნენ, როგორც მტაცებელ მთიელთა თავდასხმისგან მათი უზრუნველყოფისთვის, ისე იმიტომაც, რომ ბადრაგის ჯარისკაცებს ხშირად უხდებოდათ გზების გაყვანა, მათი გაწმენდა და გაფართოება, ვინაიდან ადგილობრივი ბილიკები ჩვენი საზიდრებისთვის გაუვალი იყო.

ადგილმდებარეობის თავისებურებები და გზაში შემხვედრი სიძნელეები გახლდათ იმის მიზეზი, რომ ხარების დანაკარგი პროვიანტის ხარჯვის თანაზომადი არ იყო; ამის შედეგად გრაფ ზუბოვს არ შეეძლო მთელი სურსათის თან წაღება, რომელიც მასთან ერთად ყიზლარიდან იყო გამოგზავნილი. დატოვეს რა მისი ნაწილი დარუბანდში, ჯარებმა, კურტბულაკის ბანაკში მოსვლის შემდეგ მალევე დახარჯეს მთელი სურსათი, და იძულებული იყვნენ პროვიანტი ბაქოდან ეზიდათ, 120 ვერსის მანძილზე ბანაკიდან, მეტად კლდოვანი, სრულებით უტყეო და უწყლო გზით, რომელიც ამ ორ პუქტს შორის მიემართებოდა.

შეტყობინების გზების ხასიათისა და იქაური გრუნტის თვისების მიხედვით, კარგი ამინდისა და მშრალი გზების დროს, ხარებშებმულ ფურგონზე არაუმეტს ოთხი ჩეთვერთის დადება შეიძლებოდა, ხოლო აქლემზე კი არაუმეტეს ორი ჩეთვერთის გადაკიდება, ცუდ ამინდში კი ფურგონზე – არაუმეტეს სამი ჩეთვერთისა, ხოლო აქლემზე – არაუმეტეს ერთნახევარი ჩეთვერთის (Письмо графа Зубова Князю П. А. Зубову 7-го августа, № 53). ჰქონდათ რა თავის განკარგულებაში 850 ფურგონი, და გზავნიდნენ რა მათ ბაქოში პროვიანტისთვის, ჯარები იძულებული იყვნენ ისინი ორივე გზაზე წყლითა და თივით ან ბალახით მოემარაგებინათ, რომლებშიც ისინი ოც დღეზე მეტ ხანს იმყოფებოდნენ, და დიდი შრომით მხოლოდ ერთი თვის პორციის მოტანა თუ შეეძლოთ. 

ამრიგად, რათა ჯარებს სურსათის უკმარისობა არ ეგრძნოთ, მოძრავი ტრანსპორტი თითქმის უწვეტად მოძრაობაში უნდა ყოფილიყო, და ხარები, რომელთაც დასვენება არ ჰქონდათ, მათზე მთელი მზრუნველობის მიუხედავად, უკიდურესობამდე იფიტებოდნენ. ადგილზე ხარების ყიდვა, დაცემულთა სანაცვლოდ, მათი არყოლის გამო, შეუძლებელი იყო; ზუსტად ასევე არც აქლემების შოვნა იყო შესაძლებელი. ჯარების სურსათით უზრუნველყოფისთვის სხვა საშუალებების გამოძებნა უხდებოდათ, რისთვისაც გრაფმა ზუბოვმა გასცა განკარგულება, რომ ბულგაკოვის რაზმს ადგილზე ყუბის პროვინციაში შეძენილი პური ეჭამა. ეს განკარგუნება ყუბის ნაიბის ვალი-ბეგის განცხადებით იყო გამოწვეული, რომელიც, პირველ ხანებში ცდილობდა რა რუსეთისადმი ერთგულება გამოეხატა, პურის შეძენაში რუსებს დახმარებისთვის თავის სამსახურს სთავაზობდა. ყუბის ნაიბის დახმარებით ბულგაკოვის რაზმმა საკუთარი თავის სურსათით უზრუნველყოფა 1 სექტემბრის ჩათვლით მოახერხა, ხოლო შემდგომი მარაგისთვის კი გადაწყდა 1.500 ჩეთვერთამდე პურის კონფისკაცია მოეხდინათ, რომელიც შეიხ-ალი-ხანს, მის დედასა და მასთან ერთად გაქცეულ ბეგებს ეკუთვნოდათ. 

მთავარი რაზმის სურსათით მომარაგებისთვის კი სხვა საშუალებები ვერ მოიძებნებოდა, პროვიანტის უწინდებურად ბაქოდან მოტანის გარდა, და ამიტომ გრაფი ზუბოვი, ზრუნავდა რა თავისი გადასაზიდი საშუალებების გაძლიერებისთვის, სთხოვდა გუდოვიჩს, მისთვის ჯარების გამოგზავნისას რამდენიმე ცარიელი ფურგონიც გამოეგზავნა, ხოლო სალაშქროდ გამოსული ჯარების უკან პროვიანტის გამოგზავნისას კი მხედველობაში ჰქონოდა, რომ დაღესტნის გზებზე წყვილ ხარზე ოთხ ჩეთვერთზე მეტი ტვირთის დადება არ შეიძლებოდა (Рапортъ графа Зубова Гудовичу 28-го იюля 1796 года, № 460).

გუდოვიჩმა ამ თხოვნის მიღებამდე უფრო ადრე შეატყობინა მთავარსარდალს, რომ თუმცა კი მან აღკაზმა 435 ფურგონისგან შემდგარი მოძრავი ტრანსპორტი 1840 ხარით და ისინი კარგალინის სტანიცისკენ გამოგზავნა, მაგრამ იქ მოსვლის შემდეგ ხარების ისეთი დაცემა დაიწყო, რომ სულ მოკლე ხანში 177 მათგანი დაეცა და 317 კი დაავადდა; რომ სნეულება იმ მხარეში ირგვლივ სამას ვერსზე იყო გავრცელებული. არ მიაჩნდა რა შესაძლებლად ასეთ პირობებში მოქმედი რაზმისთვის ტრანსპორტის გაგზავნა, გუდოვიჩი გრაფ ზუბოვს სთავაზობდა დაეყოლიებინა თავისუფლად დაქირავებული მეფურგონეები, რომ მათ თავიანთი ხარები ხაზინისთვის მეყიდათ და ისინი უკან კავკასიის ხაზზე აღარ გამოერეკათ, სადაც მათ დასნეულება ელოდათ. ეს წინადადება კავკასიის კორპუსის გადამზიდ საშუალებებს ვერ აძლიერებდა, იმიტომ რომ მეფურგონეები უამისოდაც შეუსვენებლად პროვიანტის გადმოზიდვით იყვნენ დაკავებულნი და გრაფ ზუბოვს არც განზრახვა ჰქონდა და არც შესაძლებლობა, რომ ისინი კავკასიის ხაზზე დაებრუნებინა. მაშინ გუდოვიჩმა შესთავაზა მთავარ რაზმში მოეყარათ თავი ყველა საზიდრისთვის, რომლებიც ცალკეულ რაზმებში იმყოფებოდა, რომ უკანასკნელთა და გზად მიმავალი რაზმების სურსათით უზრუნველყოფა დარუბანდიდან მოხდარიყო, სადაც პური ასტრახანიდან უნდა მოეტანათ (Письмо Гудовича графу Зубову 11-го iюля, №№ 780 и 781).

დარუბანდში უამისოდაც სურსათის მნიშვნელოვანი მარაგი იყო, იმიტომ რომ ასტრახანიდან ჩამოტანილი მთელი პროვიანტისთვის ბაქოში სათავსო არ მოიძებნებოდა. ეწვია რა ივლისში ბაქოს, გრაფმა ზუბოვმა ნახა, რომ პურის განთავსებისთვის არჩეული ქარავან-სარაები განსაკუთრებით ძველია და მცირე ტევადობა გააჩნიათ, და ამიტომ მან მაშინვე ბრძანა პროვიანტის ნაწილი უკანვე დარუბანდში გაეგზავნათ, ხოლო მეორე, უფრო მეტი ნაწილი კი, კუნძულ საროზე, მხედველობაში ჰქონდა რა, რომ სპარსეთში ჯარების შემდგომი შეტევისას სურსათით მათი მომარაგება კუნძულ საროდან უფრო ახლო და მოსახერხებელი იქნებოდა, ვიდრე ბაქოდან (Письмо графа Зубова Князю П. А. Зубову 7-го августа, № 56).

უკანასკნელი პუნქტიდან მოტანა დღითი დღე სულ უფრო მეტად ძნელდებოდა, რადგანაც მოძრავი ტრანსპორტისთვის არც თივის მარაგი იყო და არც ბალახისა. უკანასკნელი მთელი ბანაკის გარშემო იმდენად მნიშვნელოვან მანძილზე იყო გადამწვარი, რომ კავალერიისა და აღალის ცხენების საძოვებლად მათი გარეკვა თორმეტ და უფრო მეტ ვერსზეც უხდებოდათ, რაც, მთიელ მტაცებელთა შესაძლო თავდასხმის გათვალისწინებით, არ შეიძლებოდა მოსახერხებლად ჩათვლილიყო. ამიტომ, ჯერ კიდევ აგვისტოს დასაწყისში, მთავარმა კორპუსმა კურტბულაკის ბანაკი დატოვა, წინ გადაინაცვლა და ძველი შემახის მახლობლად მდინარე პერსაგატზე განლაგდა. ახლად არჩეულ ბანაკს არ გააჩნდა ის კეთილმოწყობილობანი, როლებითაც ჯარები უწინდელ ბანაკში სარგებლობდნენ. კურტბულაკში ჰაერი ჯანსაღი და გრილი იყო, მაშინ როდესაც პერსაგატის ხეობაში ჯარებს მშრალი და მცხუნვარე ჰაერი დახვდათ; ბალახი აქაც ასევე ბევრი არ იყო, და ისიც მალევე გახმა. განსაკუთრებული სიცხისა და ხილის უზომო მოხმარებისგან, დაბალ ჩინებს შორის გამოჩნდა სნეულებანი, რომლებმაც ბანაკში ხილის მოტანის აკრძალვა და ბრძანების გაცემა გამოიწვია, რომ ბანაკს შორი-ახლოს დაყენებულ ყარაულებზე უფრო მეტ მანძილზე არ დაშორებოდნენ.

გაჭირვებანი, რომლებიც ჯარებს პერსაგატის ხეობაში დახვდათ, აიძულებდათ ის ადგილი რაც შეიძლებოდა მალე დაეტოვებინათ. გრაფი ზუბოვი აპირებდა, პირველივე შესაძლებლობისას, უფრო შორს მდინარე მტკვრისკენ გადასულიყო. ეს გადაადგილება სავსებით იყო დამოკიდებული არმიის სასურსათო საშუალებებსა და პროვიანტის მოტანის ხერხებზე. ამ მიმართებით საკუთარი თავის უზრუნველყოფისთვის მთავარსარდალმა ბრძანა მდინარე მტკვარში წყლის სიღრმე გაეზომათ, მდინარე მისი საშუალებით სურსათის მოწოდების შესაძლებლობასთან მიმართებაში გამოეკვლიათ და ასევე განესაზღვრათ, თუ ერთ ჯერზე რამდენი პროვიანტის წაღება შეიძლებოდა და ბაქოში მისი ჩატანა შესაძლებელი რა დროში იქნებოდა.

ამ მიზნით მივლინებულმა კაპიტან-ლეიტენანტმა ორლოვსკიმ, თუმცა კი გარკვეული სიძნელეებით, შესაძლებლად ჩათვალა მდინარე მტკვის გაყოლებით ჯავათამდე პროვიანტის მოტანა, მაგრამ ამასთან ვარაუდობდა, რომ ერთ რეისზე არანაკლებ ორი კვირისა დასჭირდებოდათ. ამ მოხსენების მიღების შემდეგ, გრაფმა ზუბოვმა სალიანიში მაიორი ფანჩულიძე გაგზავნა დავალებით, რომ იქ 3.000-დან 5.000 ჩეთვერთზე საწყობისთვის ადგილი შეერჩია, რომლებიც, ყოველი შემთხვევისთვის, სათადარიგო მაღაზიის როლს შეადგენდნენ, და მდინარე მტკვარზე გადმოტვირთვისთვის მოსახერხებელი ნავმისადგომები მოეძებნა. ფანჩულიძემ მთავარსარდლის დავალება წარმატებით შეასრულა, რის შედეგადაც მაშინვე ნაბრძანებ იქნა კუნძულ საროდან სალიანიში 2.000 ჩეთვერთი პური გამოეგზავნათ.

ამასთან ერთად მომავალ მოქმედებებში ყველაზე უფრო მეტი დამოუკიდებლობის შესაძენად, გრაფი ზუბოვი სთხოვდა თავის ძმას, თავად პლატონ ალექსანდრეს ძეს, რომ იგი გადასაზიდი საშუალებებით გაეძლიერებინათ და მისთვის, მოძრავი ტრანსპორტისთვის ხარები და აქლემები, ხოლო შავი ზღვის კაზაკებისთვის კი ცხენები მოეწოდებინათ, რომლებიც დესანტთან ერთად ქვეითად იყვნენ გამოგზავნილნი, იმ ვარაუდით, რომ ცხენების ყიდვა მათთვის ადგილზე იქნებოდა შესაძლებელი, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ სპარსეთში არც ცხენების შეძენა შეიძლებოდა და არც უნაგირებისა.

რათა ეს სიძნელეები მოეხსნა, იმპერატრიცა ეკატერინე II-მ სარატოვის გუბერნატორს 3.000 ხარის ყიდვა დაავალა, უფის გუბერნატორს 1.000 აქლემისა (Рескриптъ Гудовичу 16-го сентября), გუდოვიჩს კი 500 ცხენისა არტილერიისთვის და 1.500 ცხენისა უნაგირებითა და აღკაზმულობით შავი ზღვის კაზაკებისთვის (Тамъ же).

ეს უზენაესი ბრძანება გუდოვიჩის მიერ კავკასიის კორპუსის სარდლობიდან მის განთავისუფლებასთან ერთდროულად იქნა მიღებული. გადამცემი პირის მდგომარეობით უკმაყოფილო, გუდოვიჩი, ჯერ კიდევ ივნისის ბოლოს, ითხოვდა, ჯანმრთელობის მოშლის გამო, ორი წლით მის განთავისუფლებას ყველა თანამდებობიდან (Всеподданнейшее письмо Гудовича 24-го iюня 1796 года). სექტემბერში მისი სურვილი აღსრულებულ იქნა. გენერალ-ანშეფის წოდებაში აყვანილი, გრაფი ზუბოვი დანიშნულ იქნა კავკასიის მხარის მთავარ უფროსად და მის დასახმარებლად კი, საკუთრივ მხოლოდ კავკასიის ხაზზე ჯარების სარდლობისთვის, მიავლინეს გენერალ-პორუჩიკი ისლენიევი (Указъ генералъ-поручику Исленьеву 17-го сентября 1796 года). 

იქნებოდა რა გრაფ ზუბოვის უშუალო უფროსობის ქვეშ, ისლენიევს თვალყური უნდა ედევნებინა ხაზის უსაფრთხოებისთვის არა მხოლოდ მთელ მის სიგრძეზე ორ ზღვას შორის, არამედ კასპიის ზღვის მთლი სანაპიროს გაყოლებითაც მდინარე სამურის მარცხენა ნაპირამდე.

მოამარაგა რა ისლენიევი ინსტრუქციით და გამოგზავნა რა კავკასიის კორპუსი განჯისკენ, გრაფი ზუბოვი 26 ოქტომბერს გამოვიდა პერსაგატზე განლაგებული ბანაკიდან ახალი შემახის მიმართულებით (Журналъ военныхъ действiй или поденная записка). ჯარები ეშელონებად მიდიოდნენ, ჰყავდათ რა თავიანთ წინ მთელი ირეგულარული კავალერია გენერალ-მაიორ პლატოვის უფროსობით. 28 ოქტომბერს პლატოვი ახალ შემახას მიადგა და მისგან ოთხ ვერსზე ბანაკად განლაგდა. მუსტაფა-ხანი მცირე ამალით ქალაქიდან გაემგზავრა, მაგრამ ბრძანა ეთქვათ, რომ ვითომ ის მთელი ამ დროის მანძილზე შემახაში არ იმყოფებოდა, და რომ, როგორც კი რუსული ჯარების მოსვლის შესახებ შეიტყობს, ის, უეჭველად შეეცდება ქალაქში მოვიდეს და მოსულებს დახვდესო. მაგრამ, მომდევნო დღეს მუსტაფამ გამოგზავნა პლატოვისთვის სათქმელად, რომ თავად შემახაში მოსვლა არ შეუძლია, თუმცა კი მთავარსარდალს თავის ძმას გამოუგზავნის. ეს დაპირებაც ასევე აუსრულებელი აღმოჩნდა, და მალევე პლატოვმა შეიტყო, რომ მუსტაფამ, შემახიდან თავისი გამგზავრებისას, ნაიბს ჰაჯი-ყადირს თავისთან მოუხმო და გამოუცხადა, რომ არ გააჩნია რა არანაირი საშუალებანი წინააღმდეგობისთვის, მას განზრახული აქვს წავიდეს და არ გამოჩნდეს იმ დრომდე, სანამ რუსული ჯარები შირვანს არ გაივლიან.

პლატოვის მოხსენებას გრაფი ზუბოვი არ გაუკვირვებია, რომელსაც არასდროს არა თუ მხოლოდ არ სჯეროდა მუსტაფა-ხანის ჩვენდამი კეთილგანწყობის გულწრფელობისა, არამედ მას რუსეთის მიმართ არაკეთილისმსურველთა რიცხვშიც მიიჩნევდა, და ამიტომ, ჯერ კიდევ ოქტომბრის დასაწყისში, ურთიერთობაში შევიდა კასიმ-ხანთან, შირვანის უწინდელ მფლობელთან. 1794 წელს თავისი ბიძაშვილის, მუსტაფას მიერ განდევნილი, კასიმი შექელი სელიმ-ხანის სამფლობელოებში გაიქცა და ახლა რუსეთის მფარველობას ეძიებდა, და მთავარსარდალს თავის ერთგულებაში არწმუნებდა. ამაზე საპასუხოდ გრაფი ზუბოვი კასიმს წერდა, რომ ორმხრივი სარგებელი მოითხოვს, რომ მან ჰპოვოს შესაფერისი (წესიერი) საბაბი და მთავარსარდალს შეხვდეს. კასიმმა მაშინვე ისარგებლა მოპატიჟებით, რუსულ ბანაკში გამოცხადდა და 2 ნოემბერს საზეიმოდ შემახის ხანად გამოცხადებულ იქნა.

მნიშვნელოვანი რიცხვის ჯარების, ხალხის შეკრებისას და თავად გრაფ ზუბოვის თანდასწრებით, კასიმ-ხანს წაეკითხა მთავარსარდლის პროკლამაცია, რომელშიც ახსნილი იყო მუსტაფას არაკეთილგანზრახული საქციელი, რომელმაც მის ადგილზე კასიმ-ხანის დანიშვნის საბაბი მისცა. კითხვის დასრულების შემდეგ კასიმმა იმპერატრიცისადმი ერთგულ ქვეშევრდომოებაზე ყურანზე დაიფიცა და, მთავარსრდლის დარიგების მოსმენის შემდეგ, დაპირდა ყველაფერში რუსეთის მთავრობის შეხედულებების თანახმად მოქცეულიყო. ამის მერე, შეჯდა რა გრაფ ზუბოვის მიერ ნაჩუქარ ცხენზე, კასიმ-ხანი, თავისი ამალისა და ხალხის ბრბოს (толпа народа) თანხლებით შემახისკენ, ხანების რეზიდენციისკენ გაემართა. ქალაქის მოსახლეობის წარმომადგენლები მას ვერცხლის სინით დახვდნენ, რომელიც ოქროს მონეტებით იყო სავსე. იქაური ჩვეულების მიხედვით, ბავშვები მთელ დღეს ქუჩებში დადიოდნენ და კასიმ-ხანის თავიანთ მფლობელად გამოცხადების შესახებ ხმამაღლა გაიძახოდნენ. საღამოს კი რუსული ბანაკი, ისევე როგორც ქალაქიც, ილუმინებული იყო (Артемiй Араратскiй, ч. II, 159).

დასვა რა კასიმი შემახის ხანად, გრაფმა ზუბოვმა გზა განაგრძო, და 21 ნოემბერს ჯავათის ქვემოთ გაჩერდა, ვრცელ დაბლობზე, რომელიც მდინარე მტკვრის მარცხენა ნაპირს ებჯინება. განლაგდა რა აქ ბანაკად, მთავარსარდალმა მთელი ირეგულარული კავალერია გენერალ პლატოვის მეთაურობით მდინარის მარჯვენა ნაპირზე, მუღანის ვრცელ ტრამალზე გაგზავნა, სადაც შემდგომში რაზმში მყოფი მთელი მუშა საქონელიც საძოვარზე იგზავნებოდა.

ახლად არჩეული ბანაკი, თავისი მოხერხებულობის მიხედვით, ყველა უწინდელს აღემატებოდა. ჯარებმა თავიანთთვის მიწურები მოიწყვეს და სურსათის სიუხვით სარგებლობდნენ, რომელიც მდინარე მტკვრის გამოყოლებით ბაქოდან და სალიანიდან მოეწოდებოდათ. სხვადასხვა ადგილებიდან შეგროვებული ხე-ტყისგან ჯარისკაცებმა მთავარსარდალს, სულ მოკლე ხანში, ისეთი ორსართულიანი სახლი აუშენეს, “როგორიც სპარსელ მფლობელებსაც კი არ ჰქონიათ” (Артемiй Араратскiй, ч. II, 163). ბანაკი თითქოსდა ჯადოსნურად შექმნილ ქალაქს წარმოადგენდა, რომელშიც არა მხოლოდ სასიცოცხლო მოთხოვნილებათა საგნებით მოვაჭრენი გამოჩნდნენ, არამედ ფუფუნების საგნებითაც. აქ საქონლის მთელი ჯოგები და ღორების კოლტები მორეკეს; ჯარისკაცები თევზს იჭერდნენ, რომელიც მტკვარში დიდი სიუხვით ბინადრობდა.

ამ ბანაკში მოვიდა მურთაზა-ყული-ხანიც, რომელიც ჯერ კიდევ ივნისის თვეში მოქმედი რაზმის ჯარებში გამოიგზავნა. იმისდა მიხედვით, რაც გრაფი ზუბოვი სპარსეთის სულ უფრო სიღრმეში შედიოდა, ჩვენმა მთავრობამ აუცილებლად მიიჩნია მის განკარგულებაში ისეთი პირები გაეგზავნა, რომლებიც ადგილობრივი მოსახლეობის ჩვენს სასარგებლოდ განწყობაში დაეხმარებოდნენ. ასე, თავიდან გაგზავნილ იქნა სომეხთა მთავარეპისკოპოსი თავადი იოსებ არღუთინსკი-დოლგორუკოვი, ხოლო შემდეგ კი მურთაზა-ყული-ხანიც, რომელთანაც, სპარსეთის საქმეებში რწმუნებულის სახით, პოლკოვნიკი კოვალენსკი დაინიშნა.

დაუქვემდებარა რა კოვალენსკი უშუალოდ გრაფ ზუბოვს, იმპერატრიცა უკანასკნელს წერდა (Въ рескрипте отъ 27-го iюня 1796 года, Госуд. арх., V, 87): “თქვენ არ დაახანებთ მის გამოყენებას იქ, სადაც თქვენთვის დავალებული საქმეების სარგებელი ამას მოითხოვს (будетъ требовать), უფრო მეტად კი ისეთ სპარსელ მფლობელებთან მიმართებაში, რომლებსაც, მათი ძალებისა და ამ ქვეყანაში მათდამი პატივისცემის მიხედვით, განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიაქციოთ, და რომელთა მიმართაც თვალყური უნდა გეჭიროთ, რომ ისინი მხოლოდ მაშინ იყვნენ ერთიანობასა და თანხმობაში, როცა ეს ჩვენი საქმეებისთვის საჭირო და სასარგებლო იქნება, იყოლიებთ რა მათ სხვა შემთხვევებში ცალ-ცალკე და არ მისცემთ რა ნებას, რომ თავიანთ ძალებსა და საშუალებებს ჩვენი სარგებლის საწინააღმდეგოდ აერთიანებდნენ. ხოლო რათა აღნიშნულ მფლობელთა ასეთი პოლიტიკური ყოფიერება აუცილებელი ხარისხით იყოს შენარჩუნებული და რამდენადაც შესაძლებელია ჩვენს სასარგებლოდ მომართული, საქმეებში აღნიშნულ რწმუნებულს თქვენ უნდა მოუხაზოთ, თუ მათგან სახელდობრ ვისთან როგორი ქცევა უნდა ჰქონდეს, მისცემთ რა მას შემდგომშიც დარიგებებს, რომლებსაც გარემოებების და მიხედვით, მისთვის დადგენილი მსახურებისთვის საუკეთესოდ მიიჩნევთ”.

კოვალენსკისთვის მიცემულ ინსტრუქციაში მას ევალებოდა თვალყური ედევნებინა ხანების საქციელისთვის და ისინი, რომლებიც რუსეთისადმი კეთილგანწყობილნი აღმოჩნდებიოდნენ, იმპერატრიცის წყალობითა და მოწყალებით (милостiю и благоволенiемъ) დაეიმედებინა (Инструкцiя Коваленскому 14-го iюня 1796 года). ამ მიმართებით ჩვენი მთავრობა გილანის პროვინციის ყოფილი მფლობელის თანადგომაზე იმედოვნებდა, მაგრამ სინამდვილეში მურთაზა-ყული-ხანს სპარსეთში ბევრი მიმდევარი არ ჰყოლია.

– მურთაზა აღა-მაჰმად-ხანის ძმაა, ამბობდა თალიშის ხანი, და ისეთივე ყაჩაღი.

იყო რა გილანის მფლობელი, მურთაზა მცხოვრებთ სასტიკად ექცეოდა, თვით საპატიო პირებსაც კი, და ამიტომ, როცა აღა-მაჰმად-ხანი გილანში შეიჭრა, მცხოვრებნი ურჩევდნენ მურთაზას წასულიყო, რაც მან გააკეთა კიდეც, როცა რუსეთში გამოიქცა. მთავარ ბინაში მურთაზას ბაქოში დატოვებას უფრო სასარგებლოდ მიჩნევდნენ, ვიდრე მის თან წაყვანას, რადგანაც შიშობდნენ, რომ გილანში რუსული ჯარების შესვლის შემდეგ, იხილავდნენ რა მურთაზას, მცხოვრებთ შეეძლოთ რუსეთისადმი ნებაყოფლობით მორჩილებაზე უარი ეთქვათ, იმის შიშით, რომ ის კვლავ მათ ხანად არ ყოფილიყო დასმული (Воен. учён. арх., д. № 1282). თუმცა კი არ სურდა რა ბანაკში მისი ყოფნის უსარგებლობის შესახებ მურთაზასთვის დაეჭვების საბაბი მიეცა, გრაფმა ზუბოვმა მას აღა-მაჰმად-ხანის წინააღმდეგ მათი ამხედრების თაობაზე თურქმენებთან მოლაპარაკებების გამართვა დაავალა, რომლებიც უშედეგოდ დასრულდა, ხოლო თავად კი ახლად დამორჩილებული პროვინციების შემომტკიცებისთვის ჩვენი მთავრობის ვარაუდების აღსრულებას შეუდგა.

კასპიის ზღვის სანაპიროზე ჩვენი მფლობელობის დამკვიდრებისთვის, ვაჭრობის უზრუნველყოფისა და საქართველოსთან მუდმივი და უსაფრთხო შეტყობინების მოწყობისთვის, მდინარეების მტკვრისა და არაქსის შერწყმის ცოტა ქვემოთ, ჯავათის ახლოს, მდინარე მტკვრის მარცხენა ნაპირზე ნავარაუდევი იყო ციხესიმაგრის აშენება და მასთან ქალაქ ეკატერინოსერდის დაფუძნებაც. თავდაპირველი დასახლებისთვის გადაწყდა ახლად აგებულ ციხესიმაგრეში 2.000 ახალგაზრდა ჯარისკაცის დატოვება იმ მიზნით, რომ მთავრობა მათ დასასახლებლად ყოველივე აუცილებლით მოამარაგებდა, ხოლო სომხები და ქართველები კი ცოლებს შერთავდნენ. ამ მოსახლეთა მუდმივი ურთიერთობები იმპერიის ფარგლებთან ახლად აშენებული ციხესიმაგრეებით უნდა ყიფილიყო უზრუნველყოფილი, რომელთა აგებასაც ტარკისა და რუსეი-ბულაკში ვარაუდობდნენ, და ასევე ბაქოს სიმაგრის გაძლიერებასაც, როგორც მთელ კასპიის ზღვაში ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი პორტისა.

ბაქოში მთელი სპარსეთისა და დაღესტნის ვაჭრობა იყრიდა თავს, და ამიტომ სიმაგრეების აგებასთან ერთდროულად ბაქოს პორტის უკეთ გამართვა და კასპიის ზღვის ესკადრის შემადგენლობის გაძლიერებაც აუცილებლად მიაჩნდათ.

“მივიღე რა სიკეთედ, წერდა იმპერატრიცა გრაფ ზუბოვს (Въ указе отъ 1-го октября 1796 года), თქვენი წარდგინება ყიზლარსა და ბაქოს შორის უსაფრთხო შეტყობინების დაარსებასთან მიმართებაში, ტარკისა და რუსეი-ბულაკში, აგრეთვე თავად ქალაქ ბაქოშიც თქვენს მიერ ნავარაუდევი სიმაგრეების აშენებით, და მიმაჩნია რა ინჟენერ-პოდპოლკოვნიკ ტრუსონის მეშვეობით თქვენგან გამოგზავნილი იმ სიმაგრეთა გეგმები, იმ მხარის ადგილმდებარეობისა და გარემოებებისთვის შესაფერისად და სასურველი საგნის მიღწევისთვის საკმარისად, გიბრძანებთ, რომ მათ შესახებ თქვენი ზემოაღნიშნული ვარაუდი ნამდვილ აღსრულებაში მოიყვანოთ.

სიმაგრეები ტარკისა და რუსეი-ბულაკში შეიძლება იყოს არცთუ ზედმეტად ვრცელი, ვინაიდან ისინი უნდა ემსახურებოდნენ ერთადერთი კასპიის ზღვის ნაპირებსა და კავკასიონის მთებს შორის ზოგიერთი მნიშვნელოვანი გასასვლელის დაკავებას, აგრეთვე აქ მაღაზიების შენახვასა და მომიჯნავე მთიელი ხალხების თავდასხმებისგან მათ დაცვას. ხოლო რაც ქალაქ ბაქოს შეეხება, დავნიშნეთ რა აღნიშნულ პორტში თორმეტი ... ხომალდის ადგილსამყოფელი (местопребыванiе двенадцати ластовыхъ судовъ), რომლებითაც, სპარსეთში თქვენი უფროსობის ქვეშ მყოფი ჯარებისთვის ყველანაირი მომარაგების მოწოდებათა შესამსუბუქებლად, ჩვენ კასპიის ზღვის ესკადრის გამრავლება გადავწყვიტეთ. ხსენებული ქალაქის გაძლიერება არა მხოლოდ მყარი მიწის მხრიდან არის საჭირო, არამედ ზღვის მხრიდანაც, აქ საფორტიფიკაციო ნაგებობების გარდა, საადმირალოებისთვის საჭირო შენობა-ნაგებობებისა და დაწესებულებათა დაარსებით. 

ყველა ზემოაღნიშნულ ადგილას ნავარაუდევი შენობა-ნაგებობების ასაგებად დაანგარიშებული თანხის: ბაქოსთვის 283.859 მან., ტარკისთვის 90.634 მან. და რუსეი-ბულაკისთვის 10.838 მან. 50 კაპ., სულ 385.326 მან. 50 კაპ., თქვენთვის მოცემა ვბრძანეთ მომავალი 1797 წლის განმავლობაში”.

ამ წინადადებებს განხორციელება არ ეწერა. 1796 წლის 6 ნოემბერს რუსეთმა დიდი დანაკარგი განიცადა: ამ დღეს იმპერატრიცა ეკატერინე II გარდაიცვალა.

იმპერატრიცის გარდაცვალებიდან მეორე დღეს სახელმწიფო სამხედრო კოლეგიის თავმჯდომარემ, გრაფმა სალტიკოვმა, უკვე კურიერი გაუგზავნა გრაფ ზუბოვს შეტყობინებით ტახტზე იმპერატორ პავლე I-ის ასვლის შესახებ და ბრძანებით, რომ მომავალში საგანგებო დავალებამდე საომარი მოქმედებები შეეჩერებინა; ჯარები ისეთ პუნქტებში შეეერთებინა, რომლებშიც ისინი სურსათით იქნებოდნენ უზრუნველყოფილნი, და, შემოიფარგლებოდა რა მხოლოდ თავდაცვით, არანაირი შეტევითი მოქმედებებისთვის აღარ მიემართა (Отношенiе графа Салтыкова графу Зубову 7-го ноября 1796 года, № 16).

ზუსტად ერთი თვის შემდეგ ამ ცნობამ მდინარე მტკვარზე განლაგებულ რუსულ ბანაკამდე მოაღწია, და ამის კვალდაკვალ შემდეგ გრაფმა ზუბოვმა შეიტყო, რომ თითოეული პოლკის მეთაურმა საგანგებო სახელობითი უზენაესი ბრძანება მიიღო პოლკთან ერთად დაუყოვნებლივ თავის საზღვრებში დაბრუნებულიყო და ადამიანებს უკეთესი გამოყენებისთვის მოფრთხილებოდა*. გრაფი სალტიკოვი იმავე დროს გრაფ ზუბოვს წერდა, რომ გენერალ-ანშეფი გუდოვიჩი უწინდებურად კავკასიის კორპუსის მეთაურად არის დატოვებული (Отношенiе графа Салтыкова графу Зубову 18-го ноября 1796 года, № 82); რომ უზენაესად ნაბრძანებია დაუყოვნებლივ მოახდინოს განკარგულება ჯარების იმპერიის ფარგლებში დაბრუნებაზე, იმით, რომ პოლკების კავკასიის ხაზზე მოსვლასთან ერთად ისინი გუდოვიჩის უფროსობის ქვეშ უნდა შევიდნენ (Тоже отъ 4-го декабря, № 331). (*რუსული საიმპერატორო ისტორიული საზოგადოების კრებულის მეორე ტომში, წერილში «Депеши графа Литы и проч.» ა. თ. ბიჩკოვი, 198-ე გვერდზე, შენიშვნაში, ლაპარაკობს გრაფ ზუბოვის ლაშქრობის დასასრულის შესახებ: “ბრძანება ჯარების დაბრუნების თაობაზე, სავარაუდოდ, მიეცა გრაფ გუდოვიჩს, რამაც მისცათ საბაბი მონათხრობისთვის, რომ ვითომ ჯარების ყველა ცალკეულმა უფროსმა ბრძანებები გრაფ ზუბოვის გვერდის ავლით მიიღო. მთავარი შტაბის არქივში იმყოფება პოლკების მეთაურთა პატაკები, რომლებითაც ისინი მოახსენებდნენ გრაფ ზუბოვს, რომ მიიღეს სახელობითი უზენაესი ბრძანებები კავკასიის ხაზზე პოლკების დაბრუნების შესახებ. ყოფილ მთავარსარდალს ისინი სთხოვდნენ მიეთითებინა მათთვის საშუალებებზე უკანა გზაზე ჯარების გამოკვებისთვის. ამ თხოვნის გამო გრაფმა ზუბოვმა თავისთან თათბირზე მოიწვია ყველა პოლკის მეთაური, და ერთგვარი სამხედრო საბჭო იქნა შედგენილი, რომელზედაც მიეთითათ საშუალებები ჯარების გამოკვებისთვის. საბჭოს ჟურნალი გრაფმა ზუბოვმა გრაფ სალტიკოვს ყოველგვარი ახსნა-განმარტებების გარეშე გაუგზავნა.)

უკანასკნელმა, არ იცოდა რა არაფერი ამ განკარგულებათა შესახებ, მეთაურობა გენერალ-პორუჩიკ ისლენიევს ჩააბარა და 13 ნოემბერს გეორგიევსკიდან გაემგზავრა. იყო რა იმავე დროს ტამბოვისა და რიაზანის გენერალ-გუბერნატორი, გუდოვიჩს განზრახული ჰქონდა პეტერბურგში ჩასულიყო, რათა იქ თავისი მომავალი მდგომარეობა გაერკვია. ჩერკასკში გუდოვიჩმა მიიღო უზენაესი ბრძანება, რომ სამსახურის უწინდელ ადგილს დაბრუნებოდა.

დაბრუნდა რა უკან გეორგიევსკში და ჯერ კიდევ არ იცოდა რა, რომ გრაფ ზუბოვის საქმიანობა უკვე დასრულდა, გუდოვიჩი თავის მდგომარეობას უკიდურესად ორაზროვნად მიიჩნევდა. ის ვარაუდობდა, რომ მხარის მთავარი უფროსი ჯერ ისევ მაინც გრაფი ზუბოვი იყო, რომელსაც სამსახურით თავისზე ახალგაზრდად თვლიდა და საერთოდ მას განსაკუთრებული კეთილგანწყობით არ ეკიდებოდა. გიდოვიჩი ფიქრობდა, რომ კავკასიის ხაზზე ის იმისთვის დააბრუნეს, რათა ისევ მხოლოდ გრაფ ზუბოვს მის შემდგომ მოქმედებებში დახმარებოდა; მას უფრო მეტად იმისა ეშინოდა, რომ, დარჩებოდა რა ხაზზე, მეორეხარისხოვანი, გადამცემი (передаточный), პირი იქნებოდა, და რომ მთელი წარმატებები არა მას, არამედ გრაფ ვალერიან ალექსანდრეს ძე ზუბოვს მიეწერებოდა. უკანასკნელი გარემოება განსაკუთრებით ამძიმებდა გუდოვიჩს, და ბოლოს მან გადაწყვიტა ეს გამოეთქვა.

“უზენაესი ბრძანების მიხედვით, რომელიც თქვენი ბრწყინვალების მიერ მე გამომეცხადა, წერდა ის გრაფ სალტიკოვს (Собственноручное письмо Гудовича графу Салтыкову отъ 18-го декабря 1796 года), მე ჩემს უწინდელ ადგილს დავუბრუნდი და გავბედავ თქვენ, როგორც ჩემს მწყალობელს, მოგახსენოთ ჩემი განსაკუთრებული მწუხარების შესახებ, გაურკვევლობაში ვიმყოფები რა, თქვენი ბრწყინვალების ბრძანებით, რწმუნებით ვარ დაბრუნებული შვებულებიდან, თუ სხვების თანაბრად, რომლებიც შვებულებებში დიდი ხნით და ხშირადაც ყოფილან. თქვენი ბრწყინვალებისთვის ცნობილია ჩემი მძიმე და გულმოდგინე სამსახური, ცნობილია ჩემი ყოფილი უბედური მდგომარეობაც, ვიყავი რა სხვა არაფერი, თუ არა გრაფ ზუბოვის კაპრიზებზე დამოკიდებული ლივერანტი.

ახლა, თუმცა კი ვიმედოვნებ ყოვლადმოწყალე ხელმწიფის უზენაეს წყალობას, მაგრამ, მაინც არ ვიცი რა, თუ როგორ საფუძველზე უნდა ვიმეთაურო და როგორ კავშირში გრაფ ზუბოვთან, მჭმუნვარე სულით მოვმართავ თქვენს დიდსულოვნებას და იძულებულს ვხედავ საკუთარ თავს გაგიმხილოთ, სპარსული საქმეების რამდენადმე ჩახლართულობა (запутанность), რომლებიც გამოუცდელი ბელადისგან წარმოიშვა.

ყველა ჯილდო მან მიიღო ჩემი შრომებისთვის; მას საქართველო არასოდეს გაუთავისუფლებია, არამედ ის გაათავისუფლა ორმა ბატალიონმა, რომლებიც გასული ზამთრის დასაწყისში იქ გაიგზავნა, და ჯარების მოძრაობამ, რომლებიც მაშინვე მე დარუბანდისკენ გავუშვი. თუმცა კი საქართველოში მყოფ ბატალიონებთან მან ზაფხულში საიმედო შეტყობინება ვერ მოაწყო, არა აღა-მაჰმად-ხანის გამო – რომელიც, ამ ბატალიონებზე ხმებისგან შეშინებული ყიზლარში მის (გრაფ ზუბოვის – ი. ხ.) ჩამოსვლამდე წავიდა – არამედ სხვის, განჯის მცირე ხანის გამო. დარუბანდი მან აიღო გამზადებული, მივიდა რა იქ ჩემს მიერ ყველაფერ გამზადებულზე და თანაც ტყუილა-უბრალოდ რამდენიმე ადამიანი დაკარგა, უბრძანა რა ყიზლარიდან, ჩემგან საიდუმლოდ, გენერალ-მაიორ საველიევს უკან დაეხია, რომლის უკან დახევის შემდეგაც, შეიხ-ალი-ხანმა ააგებინა კოშკი ქალაქზე გაბატონებულ სიმაღლეზე, რომელიც საველიევს დაატოვებინა და შემდეგ კი მისი იერიშით აღება მოუხდა. შირვანი მტკვრამდე არა თუ მარტო გაწმენდილი არ არის, არამედ ჩვენი ჯარები იმ პატივისცემასა და შიშს კარგავენ, რომლებიც სპარსელებს ჩვენს მიმართ ჰქონდათ, ვინაიდან, მის მიერ მოხსენებული გამარჯვების ნაცვლად, როგორც ისმის, წარსული ოქტომბრის პირველ რიცხვებში, პოდპოლკოვნიკ ბაკუნინის რაზმი, საუბედუროდ, შეიხ-ალი-ხანის მიერ, ყაზიყუმუხელ ჰამბუთაისთან შეთანხმებით სასტიკად დამარცხებულ იქნა, და მხოლოდ ბიჩქებში შეფარებული რამდენიმე დაჭრილიღა გადარჩა; ზარბაზნები და ყველაფერი დანარჩენი დაიკარგა, რომლებიც სპარსელებმა მიატოვეს, როცა დასახმარებლად მოსული უგლიჩის პოლკი დაინახეს, რომელიც გვიან მოვიდა. რომ ეს, საუბედუროდ, სიმართლეა, ეს მთელმა ჯარებმა იციან, და ასევე სპარსელებმაცა და დაღესტნელებმაც. მოხსენება ამის თაობაზე სხვა, არასწორი ფერებით იქნა აღწერილი. ჯარების გამოსაკვებად, საჭირო ადგილებში მაღაზიების დაარსებისთვის არანაირი განკარგულება არ ყოფილა, თუმცა კი ამის თაობაზე ჩემგან ჰქონდა მიწერილი და ძმისგან კი მოსმენილი.

ასე რომ, იქ დიდი რაოდენობით მიტანილი პროვიანტის არსებობისას, ჯარებს მის გადაზიდვაში აქვთ გასაჭირი. ახლა, დაკარგა რა დრო, ის მოითხოვს სახმელეთო გზით მიწოდებას, არა მხოლოდ დარუბანდში, არამედ ყუბაშიც, თუმცა კი უკანასკნელში, თავადაც იცის, რომ ეს შეუძლებელია; რომ პროვიანტი მთელი ჯარებისთვის ჭარბადაც არის იქ ჩატანილი, გამოვუყავით რა დიდი ნაწილი კავკასიის ხაზის მაღაზიებში მოსული მარაგებიდანაც, და რომ აქ მხოლოდ ჩვენი საზღვრების დასაცავად საჭირო ჯარებისთვის აუცილებელი პროვიანტიღა გვაქვს დატოვებული, და მას ზაფხულში უმსუბუქესი საშუალება ჰქონდა, რომ ზღვით ის მარაგები, სადაც უნდოდა იქ მიეტანა.

საწყალი ცხენოსანი ჯარი, ორ თვეზე მეტ ხანს იდგა რა ერთ ადგილას, დაიქანცა (пришла въ изнуренiе), ვინაიდან, მხედართმთავრობის ახალი წესის მიხედვით, ჯარები ხელსაყრელ ბანაკში იყვნენ დაყენებულნი, ასოც ვერსზე უახლოესი მაღაზიიდან, ხოლო ფურაჟი კი, იდგა რა ერთ ადგილას, ჩამოცილებული და განადგურებულია. თუ ვიტყვით, რომ შირვანი ამ ბანაკის მეშვეობით წესრიგში მოიყვანებოდა, პირიქით, შირვანი სრულებით მოშლილია, ასევე დარუბანდის სამფლობელოც, გაუფრთხილებლობისა და ჯარების თვალწინ შეიხ-ალი-ხანის უპატიებელი ხელიდან გაშვების გამოისობით, რომელიც, შეუთანხმდა რა უკანა მხარეს დაღესტანში მყოფ ყაზიყუმუხელ ჰამბუთაის, რაზმებსა და საგუშაოგებს შორის საიმედო კომუნიკაციას არღვევს.

გაზაფხულზე კორპუსის სპარსეთში შესვლამდე მე ფურცელზე დაწერილი ჩემი აზრი გადავეცი, ვუთხარი რა იქვე, რომ შეიხ-ალი-ხანი სამაგალითოდ უნდა დაესაჯა და მისთვის ხანობა სამუდამოდ ჩამოერთმია, ხოლო ყაზიყუმუხელი ჰამბუთაი კი შეეშინებინა და შამხლისთვის დაექვემდებარებინა, მაგრამ ყველაფერი ეს ხელიდანაა გაშვებული და ჰამბუთაი, რომელიც უწინ ჩვენს დახმარებას ეძიებდა, მოწინააღმდეგედ შეგვექმნა. მთელმა ზაფხულმა მოქმედების გარეშე ჩაიარა, სპარსელებს უწინ უმნიშვნელო მოქმედებებისაც ეშინოდათ, ხოლო ახლა დიდი რიცხვის ჯარების წინაშეც კი კარგავენ შიშს. ჩემს მიერ მიწოდებულ მოძრავ მაღაზიებს ჯარები ისე მოეკიდნენ, როგორც მტრისთვის წართმეულ ნადავლს, ყოველგვარი მოფრთხილებისა და დაზოგვის გარეშე. ფურაჟი რომ მომავლისთვის დაემზადებინათ, ამაზე არც კი უფიქრიათ. და ის არა თუ იმ რაოდენობის ხარებსა და აქლემებს ეყოფოდა, რასაც ახლა მოითხოვენ, არამედ იქ ამჟამად არსებული საქონელიც მარტამდე როგორ უნდა გამოიკვებოს – ღმერთმა უწყის. 

დიდსულოვნად შედით, ჩემო მოწყალეო მწყალობელო, ჩემს ყოფილ მდგომარეობაში, თუ როგორ სამწუხაროა ჩემთვის დამოკიდებული ვიყო გამოუცდელი ბელადის კაპრიზებზე, რომელმაც მთელი ჯილდოები მხოლოდ ბედ-იღბლის წყალობით მიიღო, და რომელიც წოდებით ჩემზე უმცროსია. თქვენი მოწყალე შუამდგომლობით ვბედავ ახლა მოველოდე ჩემი ბედის შემსუბუქებას”.

გუდოვიჩის შიშები მალე გაფანტულ იქნა და სენატისადმი ბრძანებულებით ის ასტრახანის სამხედრო გუბერნატორად დაინიშნა. ამის კვალდაკვალ გუდოვიჩმა მიიღო იმპერატორ პავლე I-ის რესკრიპტი, რომლიდანაც მან დაინახა, რომ გეორგიევსკში იმისთვისაა დაბრუნებული, რათა მხარის მთავარი უფროსი იყოს; რომ გრაფი ზუბოვი ყველა თანამდებობიდან განთავისუფლებულია, და რომ ხაზზე დაბრუნებული პოლკები, მათი მოსვლის და მიხედვით, მისი უფროსობის ქვეშ უნდა შემოვიდნენ.

“სპარსეთთან ჩვენი სასაზღვრო საქმეების მდგომარეობა, წერდა იმპერატორი იმავე დროს გუდოვიჩს (Въ рескрипте отъ 5-го января 1797 года), და ტახტზე ჩვენ ასვლამდე დაწყებული ჩვენი ჯარების მოძრაობა იმ მხარეში, რომელმაც გადაჭრით ვერანაირ წარმატებებს ვერ მიაღწია, განსაკუთრებულ პატივისცემას მოითხოვს.

ჩვენ ყველაფერს ვამჯობინებთ ჩვენი საზღვრების უსაფრთხოებასა და ჩვენი ქვეშევრდომების სიმშვიდეს და ამიტომ, იმის მოლოდნში, სანამ იქაურ მხარეზე დაწვრილებითი სისტემის მოწყობაში დრო და გარემოებები ხელს შეგვიწყობენ, საჭიროდ მიგვაჩნია თქვენთვის წინასწარ შემდეგი წესები მოვხაზოთ.

პირველი. ჩვენს საკუთარ საზღვრებთან მიმართებაში, ჩვენ არსებითად ხელსაყრელად მიგვაჩნია, რათა ხაზს მათი შენარჩუნებისთვის თვალყურს ადევნებდეთ მდინარე ყუბანის შესართავიდან, აუყვებით რა მას ზემოთკენ და შემდეგ კი ყველაზე უფრო ახლოს და მოხერხებულად გადაიყვანთ მას მდინარე თერგზე ყიზლარამდე და ა. შ., და ამ ხაზს ისეთ გამართულ და საპატივსაცემო მდგომარეობაში ინარჩუნებდეთ, რომ ის არა მხოლოდ ჩვენს საზღვრებს იცავდეს, არამედ მის წინ მცხოვრებ სხვადასხვა ველურ ხალხებსაც ლაგამს ამოსდებდეს (но и обуздывала впереди ея обитающiе разные дикiе народы).

მეორე. ყოველგვარი მთიელი ხალხები, ამ ხაზთან მცხოვრებნი ან მოთვინიერებულნი, ალერსით შეინარჩუნეთ სიწყნარესა და მორჩილებაში, აარიდებთ რა მათ ყველაფერს, რაც მათ შეავიწროვებს ან ხვედრს დაუმძიმებს; მათ ერთგულებაში თქვენი უზრუნველყოფისთვის კი, თქვენთან ან უახლოეს საგუბერნიო ქალაქებში მათგან გყავდეთ ამანათები, ხოლო ამანათებთან კი პრისტავები, რომლებიც ალერსით შეძლებდნენ მათში რუსეთისადმი ერთგულების ჩანერგვასა და განმტკიცებას.

მესამე. ქართლის მეფესთან მიმართებაში, ერთმორწმუნეობისა და სრულიად რუსეთის თვითმპყრობელებთან ამ მფლობელთა ძველი ურთიერთობების, აგრეთვე ერეკლე მეფესთან დადებული ხელშეკრულების მიხედვით, ამ მფლობელთან ყოველგვარი ჯეროვანი ურთიერთობა დაიცავით, და ისიც რუსეთის უფრო მეტად მომხრე მფლობელებთან და მხარეებთან კეთილ თანხმობასა და ერთსულოვნებაში შეინარჩუნეთ, რათა, საჭიროების შემთხვევაში, მათ ყველას შეერთებული ძალებით შეეძლოთ ჩვენზე თავდამსხმელი მტრების პირისპირ დადგომა, და ჩვენც რამდენადაც შესაძლებელია ნაკლებად გვქონდეს მათ დასაცავად შეიარაღებული ხელით გამოსვლის საჭიროება. ერთი სიტყვით, მიიყვანთ რა საქმეებს ისეთ ხარისხამდე, რომ რუსეთისადმი კეთილად განწყობილი ამ მფლობელებისგან შედგეს ფედერაციული სახელმწიფო, რომელიც ჩვენზე იქნება დამოკიდებული, როგორც მათ უმაღლეს ხელმწიფესა და მფარველზე, და რომელიც მათთვის მით უფრო ნაკლებად სამძიმო იქნება, რამდენადაც ჩვენ არც მათ მმართველობის წესში ჩარევა გვაქვს განზრახული, და არც მათგან ხარკის ან სხვა რაიმე ვალდებულებათა მოთხოვნა, გარდა ერთადერთი ჩვენდამი ერთგულებისა.

(Третье. Въ разсужденiи царя карталинскаго, по единоверiю и по давнимъ отношенiямъ сихъ владетелей къ самодержавцамъ всероссiйскимъ и по договору, съ царёмъ Ираклiемъ постановленному, соблюдать съ симъ владетелемъ всякое пристойное сношенiе, и его удерживать въ добром согласiи и единодушiи съ владельцами и областями къ Россiи более приверженными, дабы, въ случае надобности, соединёнными силами все они могли стать противъ покушающихся нашихъ враговъ, и мы колико можно меньше имели надобности вступаться за нихъ вооружённою рукою. Словомъ, доводя дела до такой степени, чтобы изъ сихъ къ Россiи благожелательныхъ владельцевъ составилось федеративное государство, зависящее отъ насъ, яко верховнаго ихъ государя и покровителя, который темъ меньше для нихъ тягостенъ будетъ, поколику мы ни въ образъ ихъ правленiя мешаться, ниже отъ нихъ дани или иныя повинности, кроме верности единой къ намъ, требовать не намерены.)

მეოთხე. ტარკის შამხალი, დაღესტნის მფლობელი, და ამის თანაბრად დარუბანდის, ბაქოსა და სხვა ხანები, რომლებიც კასპიის ზღვის დასავლეთ ნაწილთან ახლოს იმყოფებიან, შეძლებისდაგვარად, ზემოდაწერილ საფუძველზე, ჩვენს დამოკიდებულებაში შეინარჩუნეთ, დაანახვებთ რა მათ შეერთებული ძალებით მოგერიების მოხერხებულობას იმის მსგავსი მტრული ჩანაფიქრების წინააღმდეგ, როგორებიც ახლახანს აღა-მაჰმად-ხანის მხრიდან განიცადეს.

მეხუთე. ყურადღება გქონდეთ მიპყრობილი ჩვენი ქვეშევრდომების ვაჭრობაზე, რათა ის იმ ოლქებში არაფრით დამძიმებული და დაჩაგრული არ იყოს, არამედ, ამის საპირისპიროდ, მთელი იმ მომგებიანობითა და შეღავათებით სარგებლობდეს, რომლებიც უწინდელი ხელშეკრულებებითაა მოპოვებული.

მეექვსე. თქვენი ყოველმხრივი მონდომება მიმართეთ იქითკენ, რათა ოსტატური და ფრთხილი სახით ჩააგონოთ აღა-მაჰმად-ხანს, რომ ის სხვანაირად მშვიდად და უსაფრთხოდ ვერ შეიძლება დარჩეს, თუ ჩვენს კეთილგანწყობას ვერ მოიპოვებს, და ამიტომ არ უნდა შეეხოს არც საქართველოს, არც სხვა მიწებს, რომლებიც კასპიის ზღვის დასავლეთ ნაპირზე მდებარეობენ, და მათაც, რომლებიც ამ მიწებსა და საქართველოს შორის იმყოფებიან, მეგობრულად განმარტავდეს ჩვენს ვაჭრობას და თავადაც დაიწყოს იგივე ჩვენთან, რასაც ყოველთვის მოხერხებულად შეეძლება მისი სურვილების საქმემდე მიყვანა. (Обратить всемерное старанiе ваше къ тому, чтобы искуснымъ и осторожнымъ образомъ внушить Аге-Магометъ-хану, что онъ инако спокойнымъ и безопаснымъ остаться не можетъ, какъ снискать наше къ себе доброхотство, и для того не прикасался бы ни къ Грузiи, ниже къ другимъ землямъ, на западномъ берегу Каспiйскаго моря лежащимъ, и темъ, кои между сихъ и Грузiи находятся, дружески трактовалъ нашу торговлю и открылъ первую же съ нами, кои всегда могутъ удобнее довести до событiя дель его желанiя.) და თუ მისგან თქვენთან დესპანები იქნება გამოგზავნილი, თქვენ ისინი კეთილმოსურნეობით მიიღეთ, მოგვახსენებთ რა ჩვენ ჩვენი შემდგომი ბრძანებების მისაღებად, მაგრამ ამასთან ემისრების მეშვეობით მთელი წესიერებით აგრძნობინეთ მას მთელი ის საფრთხე, რომელშიც იგი საკუთარ თავს აგდებს, როცა ჩვენს წინააღმდეგ გამოდის.

მეშვიდე. ყველა შემთხვევაში შორს დაიჭირეთ თავი ოტომანის პორტასთვის ეჭვის გაჩენისგან, რომ ჩვენ მასთან ჩხუბებისთვის საბაბს ვეძიებთ.

იხელმძღვანელებთ რა ამ წესებით, ძნელი არ იქნება მოიხაზოთ საკუთრივ თქვენთვის იმ მხარის საქმეებში თქვენი ქცევის გეგმა, და ის დაწვრილებით ჩვენ წარმოგვიდგინოთ”.

ასე დასრულდა 1796 წლის სპარსული ლაშქრობა, რომელმაც ჩვენგან დიდი ხარჯები მოითხოვა, და რომელსაც არანაირი შედეგები არ მოუტანია, 500 სომხური ოჯახის რუსეთში შემოყვანის გარდა, რომლებიც კავკასიის ხაზზე იქნენ დასახლებულნი.

შეიტყო რა პოლკების მეთაურთა მიერ იმპერატორის რესკრიპტების მიღების შესახებ, გრაფმა ზუბოვმა ისინი თავისთან თათბირზე მოიწვია და გამოუცხადა, რომ ის უკვე მთავარსარდალი აღარ არის და რომ იმპერატორს გაუგზავნა თხოვნა თავისი განთავისუფლების შესახებ. მხედველობაში ჰქონდა რა უკიდურესი სიძნელე სურსათის შეძენაში, გრაფმა ზუბოვმა პოლკების მეთაურებს შესთავაზა აეღოთ რამდენიც საჭირო იყო ფული ექსტრაორდინალური თანხის ნარჩებნებიდან და უკვე მათდამი რწმუნებული დაბალი ჩინების სურსათით უზრუნველყოფისთვის ეზრუნათ. ჯარების მდგომარეობა გაძნელებული იყო: ბევრმა პოლკმა უჭმელობისგან ცხენები დაკარგა; სხვებს სურსათის არანაირი მარაგები არ ჰქონდათ. რუსეთიდან პროვიანტი მეტად ნელა მოეწოდებოდათ, ხოლო ადგილზე ყიდვა კი თითქმის შეუძლებელი იყო, იმიტომ, რომ შირვანში, ბაქოში, შემახაში, განჯასა და სხვა ადგილებში შიმშილი მძვინვარებდა, და ერთი ჩეთვერთი ქერისთვის 15 მანეთსა და მეტს იხდიდნენ. თივის შეძენა შეუძლებელი იყო, იმიტომ რომ იქაურებს მნიშვნელოვანი რაოდენობით მისი დამზადება ჩვეულებად არ ჰქონდათ, და ბალახის შოვნაც მხოლოდ ხშირ ლელიანში დიდი სიძნელეებით შეიძლებოდა. ყველაფერი ეს იყო იმის მიზეზი, რომ პირველ ხანებში პოლკების მეთაურები გაზაფხულამდე მდინარე მტკვარზე არსებულ ბანაკში დარჩენას ფიქრობდნენ, რათა ცხენებისა და საქონლის საძოვრად ბალახის ამოსვლას დალოდებიდნენ და თან საგზაოდ რაიმენაირი მარაგებიც დაემზადებინათ. შემდგომში ასეთი გაჩერება მოუხერხებლად იქნა მიჩნეული და ჯარებიც ცალკეულ ნაწილებად ბაქოსკენ გაეშურნენ, რათა იმ მთებისა და ხეობებისთვის აერიდებინათ თავი, რომლებიც ყუბიდან შემახამდე მოძრაობისას გაიარეს. “მათ განსაკუთრებულმა თოვლ-ჭყაპმა მოუსწრო, წერს ლაშქრობის მონაწილე: დეკემბრის მიწურულს მოვიდა თოვლი, დაიწყო განსაკუთრებული ყინვები; ადამიანებმა ძალზედ ბევრი დაითმინეს, ცხენების უმრავლესობა კი დაიხოცა. ამ გზაზე წყლის უკმარისობაც კი ხვდებოდათ: არც ტყე იყო, არც ბალახი, დედამიწა ყოველგვარი მცენარეებისგან, აბზინდის გარდა, თითქმის თავად ყუბის ოლქამდეც კი, გაშიშვლებული გახლდათ”.

ამ სიძნელეებს ისიც დაემატა, რომ სპარსელებს, შეიტყვეს რა ჩვენი ჯარების ცალ-ცალკე მოძრაობის შესახებ, მათზე შემოტევა ჰქონდათ განზრახული. მაშინ პოლკების მეთაურებმა გადაწყვიტეს ერთმანეთთან შეერთებულიყვნენ და ერთად ევლოთ. ამასობაში გრაფმა ზუბოვმა მიიღო იმპერატორის ბრძანება დაუყოვნებლივ გაეცა განკარგულებები, რომლებიც იმპერიის ფარგლებში ჯარების გამოყვანისთვის გახლდათ შესაფერისი. მას დაევალა მიეცა პოლკების მეთაურებისთვის დარიგებები, შეედგინა მარშრუტები, რამდენადაც შესაძლებელი იქნებოდა, უზრუნველეყო სურსათით და სხვა. ამ განკარგულებებს შორის გრაფმა ზუბოვმა მის მიერ თხოვნილი განთავისუფლება მიიღო და მაშინ, ჩააბარა რა უფროსობა გენერალ-ლეიტენენტ ბულგაკოვს, როგორც უფროსს, გემში ჩაჯდა და ასტრახანს გამოემგზავრა. ჯარები ორ ნაწილად იქნა გაყოფილი: ერთი, გენერალ-მაიორ რახმანოვის უფროსობით, ბაქოდან გამოვიდა და ხმელეთით მოდიოდა, მეორე კი, თავად ციციანოვის უფროსობით, ბაქოში გემებში ჩაჯდა და სლადკორეჩნოის ნავსადგურისკენ ზღვით მოდიოდა. ჯარები საქართველოდანაც ასევე გამოყვანილ იქნა, და გენერალმა გუდოვიჩმა კავკასიაში მოქმედებებისთვის ახალი პროგრამა მიიღო.

9 მარტის რესკრიპტში იმპერატორი პავლე I მას წერდა:

“1) თალიშის ნაპირების მახლობლად კუნძულ საროს ჯარებით დაკავებასა და მის გამაგრებას მე ზედმეტად მივიჩნევ, არამედ საკმარისი იქნება, რომ იქ ჩვენი ერთი ან ორი სამხედრო გემი იდგეს.

2) სპარსული სამხედრო გემები კასპიის ზღვაში შეიძლება შეწყნარებულ იქნას, რომლებსაც ჩვენები მეგობრულად უნდა ეპყრობოდნენ, სანამ ისინი მშვიდად დარჩებიან.

3) ჩვენი კომერციის მფარველობისთვის უწინდებურად გაგზავნეთ რამდენიმე ჩვენი სამხედრო გემი, სადაც უკვე ნაბრძანებია ჩვენი ესკადრის შენახვა, თუმცა კი, თავისი საზღვაო უფროსობისადმი უშულო დაქვემდებარებაში, რომელთანაც თქვენ ურთიერთობა უნდა გქონდეთ, და სამსახურის საქმეებში ერთმანეთს დახმარების ხელსაც უწვდიდეთ.

4) პოლკოვნიკ თავად ურაკოვის ადგილზე, ყაბარდოელი ხალხისთვის პრისტავად, კარგოპოლის დრაგუნთა პოლკის პოლკოვნიკ ლაბას გამწესებას არ ვიწონებ (не апробую); და საერთოდ გიკრძალავთ სამხედრო ჩინოსნების სხვა სამსახურისთვის თავიანთი პოლკებიდან მოშორებას. მსგავსი გამოყენებისთვის კი საჭირო ხალხი საგარეო საქმეთა კოლეგიისგან მოითხოვეთ. ხოლო რადგან თქვენ პოლკოვნიკ ლაბაში ამგვარი სამსახურისთვის განსაკუთრებულ ნიჭსა და უნარს ხედავთ, ამიტომ მე მას გავრიცხავ სამხედრო სამსახურიდან მისი წოდების კოლეგიის მრჩევლად გადარქმევით.

5) ჩვენს საზღვრებზე ყუბანისმიღმელი ხალხების თავდასხმების შემთხვევაში, ისინი თქვენგან განდევნეთ, და უფრო უკეთესი იქნება, თუ არ დაუშვებთ ჩვენს საზღვრებში მათ შემოჭრას, და ამას უნდა აკეთებდეთ ჯარების მხოლოდ იმ ნაწილებით, რომლებსაც აქვე საზღვარზე თავიანთი საგუშაგოები გააჩნიათ, არ შეკრებთ რა ამისთვის საგანგებო ჯარებს.

6) ჩვენს ფარგლებში მცხოვრები და მომთაბარე მთელი აზიელი ხალხები, როგორებიც არიან: ყაბარდოელები, ყალმუხები, თურქმენები და სხვა მათი მსგავსნი, თუმცა კი თქვენს დამოკიდებულებაში უნდა შედგებოდნენ, მაგრამ მათ საკუთარი სასამართლოები უნდა ჰქონდეთ; უმაღლესი სასაზღვრო სასამართლო კი მოზდოკში თქვენი ხელმძღვანელობით დაე დარჩეს.

7) ამ ნაწილის საქმეთა აღსრულებისთვის როგორც სასაზღვრო მრჩეველი, ისე მდივანი და კანცელარიის სხვა მოხელენი საგარეო საქმეთა კოლეგიისგან მოითხოვეთ, რომელიც საჭირო ხალხით თქვენს მომარაგებას არ დააყოვნებს; სამხედრო პირთა გამოყვანაზე კი პოლკებიდან მსგავსი გამოყენებისთვის ნებას სულაც არ გაძლევთ და ამის გაკეთებას გადაჭრით გიკრძალავთ.

8) ყუბანისმიღმელ სულთნებთან და იქაური ხალხების სხვა უფროსებთან თქვენს ურთიერთობებსა და მიმართვებში ის სიფრთხილე დაიცავით, რომ თქვენს პასუხისმგებლობაზე არაფერს იღებდეთ, არამედ მე მომახსენებდეთ და ჩემს ბრძანებებს მოელოდეთ, შეატყობინებთ რა იმავე დროს საგარეო საქმეთა კოლეგიას სასაზღვრო საქმეთა მდგომარეობისა და მანდაური მოვლენების შესახებ.

9) დასასრულს საჭიროდ მივიჩნევ შევნიშნო, რომ სამსახურის სარგებელი და თქვენი მოვალეობა მოითხოვს, რათა თქვენ საზღვარგარეთელ ხალხებთან თქვენს ქცევაში რაც შეიძლება ნაკლებად იყენებდეთ ნაცვალსახელს მე, არამედ ყველა შემთხვევაში, რომლებშიც თქვენ მოქმედებთ, ჩვენს კარს მომართავდეთ, რომლის ნებასა და ბრძანებებსაც თქვენ მხოლოდ აღასრულებთ” (Секретный рескриптъ 9 марта 1797 г. Арх. Глав. Штаба въ С.-Петербурге).

ეს რესკრიპტი, სწირავდა რა გუდოვიჩს თავდაცვითი სახის მოქმედებებისთვის, მას მხოლოდ მტაცებელთა თავდასხმებისგან ჩვენი საზღვრების დაცვის ზრუნვას აკისრებდა. ასეთი დაცვის საშუალება გახლდათ კავკასიის ხაზის რიგი საგუშაგოების და სიმაგრეებისა, რომლებიც მდინარეების ყუბანის, მალკისა და თერგის გაყოლებაზე იყო გადაჭიმული.

თავი IX. 

(საქართველოს მდგომარეობა იმპერატორ პავლე I-ის ტახტზე ასვლისას. – შიშები საქართველოში სპარსელთა ახალ შემოჭრაზე. – აღა-მაჰმად-ხანი შუშაში. – მისი მოკვდინება. – იმპერატორ პავლე I-ის ურთიერთობა და მოლაპარაკებები საქართველოს მეფესთან.)

ცნობამ იმპერატორ პავლე I-ის ტახტზე ასვლის შესახებ აიძულა ერეკლე მეფე 1797 წლის დასაწყისში ს.-პეტერბურგში სრულუფლებანი მინისტრის სახით თავადი გარსევან ჭავჭავაძე გამოეგზავნა. წარმოგზავნილი ჩვენს კარზე ორი სიგელით გამოცხადდა, რომლებშიც საქართველოს მეფე, ულოცავდა რა იმპერატორს, ამასთან ერთად ამბობდა, რომ თავისი ელჩი გამოგზავნა “ჩემი, ჩემი სახლისა და ამასთან მთელი ჩემი სამეფოს თქვენი მაღალი საიმპერატორო უდიდებულესობის მფარველობის ქვეშ შემოვრდომის გამოსათქმელად” (Письма Ираклiя императору Павлу I отъ 3-го февраля и 16-го апреля 1797 г.).

აპრილის თვეში თავადი ჭავჭავაძე უკვე ს.-პეტერბურგში იმყოფებოდა და ითხოვდა ჩვენი ჯარების საქართველოში დანიშვნას იმისთვის, რათა აღა-მაჰმად-ხანისგან ახალი თავდასხმა და აოხრება არ განეცადათ და საერთოდ გარეშე მტრებისგან მხარის უზრუნველყოფისა და საქართველოზე რუსეთის მფარველობის განმტკიცებისთვისაც (Письма князя Чавчавадзе къ князю Безбородко 28-го апреля 1797 г.). მალევე თავად ერეკლეც სთხოვდა იმპერატორ პავლეს მისთვის 4.000 ადამიანის გაგზავნას აღა-მაჰმად-ხანის მიერ დატყვევებისგან ქრისტიანების დასაცავად, რომელიც ახალი აოხრებით იმუქრებოდა და ერეკლეს თავის ფირმანს უგზავნიდა, “ვისაც მთელი სამყარო ემორჩილება”.

ჩვენი ჯარების უკან დახევა და რუსეთის ფარგლებში მათი დაბრუნება აღა-მაჰმად-ხანისთვის ზეიმი და მისი უცხოველესი სიხარული გახლდათ. იგი იჩქაროდა, რომ საკუთარი თავი გამარჯვებულად წარმოედგინა და თავისთვის დაუმსახურებელი წარმატებები მიეწერა.

“თქვენთვის უცნობი არ არის, წერდა იგი დაღესტნელებს, თუ როგორი წარმატება მაქვს ხორასანში, და თქვენ საკმარისად შეგიძლიათ იხილოთ, რომ რუსული ჯარი, შეეშინდა რა ჩემგან მოსალოდნელი ძლევისა, იძულებული შეიქნა არცთუ მცირე გაუბედაობითა და მოშლილობით უკანვე დაბრუნებულიყო. გჯეროდეთ, რომ მე მალე ადერბაიჯაბში ვიქნები და ჩემდამი მორჩილებს ჩემს წყალობას არასოდეს მოვაკლებ, მოწინააღმდეგეთ კი მკაცრად დავსჯი. ამიტომ გაცნობებთ კიდეც ამის მეშვეობით, რათა ჩემდამი ერთგულებმა საკუთარი თავი მოწინააღმდეგეთაგან ჯეროვნად განასხვაონ და თავიანთი მდგომარეობის შესახებ მე მაცნობონ, რომელთაც ჩემი დახმარების გარეშე არ დავტოვებ და ისინი მშვიდად იცხოვრებენ”.

ამის კვალდაკვალ შემდეგ მსგავსი ფირმანი საქართველოშიც იქნა გამოგზავნილი. წარმოგზავნილის ტფილისთან მოახლოებისას, ხალხმა როგორც კი ის კარებთან დაინახა, უნდოდა ქვებით ჩაექოლა, მაგრამ სიროხნევის მიერ იქნა შეჩერებული, რომელიც მაშინ საქართველოდან ჯერ კიდევ არ გამოსულიყო. რუსული ჯარების ბადრაგით სპარსელი ელჩი ერეკლე მეფესთან იქნა მიყვანილი, რომელსაც გადასცა კიდეც თავისი მბრძანებლის ფირმანი.

“რუსები, წერდა აღა-მაჰმად-ხანი თავის ფირმანში, ყოველთვის ვაჭრობას ეწეოდნენ (всегда промышляли торгомъ и купечествомъ), მაუდსა და კარმაზინს ყიდდნენ, და არავის უნახავს, რომ მათ ოდესმე ხმლის, შუბისა და სხვა მხედრული იარაღის მოხმარება შეძლებოდეთ.

როცა ახლა მათ გაბედეს იმ ოლქების ფარგლებში შემოსვლა, რომლებიც ჩვენი სამპყრობელოს (დერჟავის) ქვეშ შედგებიან, მაშინ ჩვენც ჩვენი უზენაესი ფიქრები მაგ მხარეს მოვმართეთ, და ჩვენი უბედნიერესი დროშებიც მოვაბრუნეთ, რათა ისინი დაგვესაჯა და გაგვეჟლიტა. ისინი კი, შეიტყვეს რა ჩვენი ასეთი განზრახვის შესახებ, თავიანთ საზიზღარ მიწაზე დაბრუნდნენ. ჩვენ სახელმწიფო მზერა ჭვრეტს იმას, ვინ უნდა დავსაჯოთ, ვინ გაწყვიტოთ, და ამისთვის ჩვენი დიდებული სხივებით ჩვენ ეს მხარე გავანათეთ. ამ ქვეყნებში და ველებზე დედამიწა ჩვენი ჯარების კარვებით იქნება მოფენილი, და რადგანაც თქვენი უმაღლესობა სპარსეთის იმპერიაში მთავარია თავისი გვარითა და ღირსებით (достоинство), რაც თქვენ ჩვენს მოწყალე თვალში პატივისცემასა და ღირსებას (честь) გძენთ, ამიტომ ამით გატყობინებთ ძველი დროიდან აქამომდე თქვენდამი ჩვენი ყოვლადმოწყალე დამოკიდებულებისა და წყალობის შესახებ, რომელიც თუ მყარად ინახებოდა ჩვენს მეფურ გულში, ახლაც წყალობათა და კეთილმოსურნეობის გადმოღვრის გარდა სხვა არაფერს საკუთარ თავში არ ინახავს. იმ შემთხვევის მიზეზი კი, რომელიც ახლახანს თქვენ დაგემართათ, თავად თქვენი უმაღლესობაა, ხოლო რადგანაც ჩვენი გულმოწყალება ყველგან ცოცხლდება და გულიც უმართლმსაჯულებრივესად არის განწყობილი, ამიტომ თქვენს უმაღლესობასა და თქვენს ვაჟებს თქვენი დამსახურებით შეგიძლიათ მიიღოთ მონაწილეობა ჩვენი სამეფო საგანძურიდან და ჩვენი საგანგებო წყალობაც დაიმსახუროთ. ამიტომ შეგიძლიათ კიდეც ჩვენს სამეფო კარებს თქვენთვის გაღებულად თვლიდეთ; რის შედეგადაც თქვენ უნდა იყოთ ჩვენს სამსახურში, და შეგიძლით თქვენ ან ვინმეს თქვენს ძეთაგან შიშის გარეშე გამოემგზავროთ ჩვენი სამეფო ზღურბლისკენ, სადაც მიიღებთ კიდეც ჩვენგან სხვადასხვანაირ წყალობებს. ხოლო რაც ამის მეშვეობით თქვენ გებრძანათ და დაგევალათ, თუ ამას არ შეასრულებთ, მაშინ თავად იცით, თუ ამას რა მოჰყვება”.

ასეთი მუქარების დროს ერეკლე მეფეს მხოლოდ ერთი რუსთაგან დაცვის იმედიღა დარჩენოდა. ნებართვამ, რომ ტფილისში პოდპოლკოვნიკ სპეშნევის უფროსობით იქ მყოფი ორი ბატალიონი დაეტოვებინათ, ქვეყანაში საყოველთაო სიხარული გამოიწვია (Письмо изъ Грузiи къ князю Чавчавадзе 16-го мая 1797 года).

ტფილისში ეს ცნობა 7 მაისს იქნა მიღებული და ერთდროულად იმავე დღეს ქალაქის ყველა ეკლესიაში ლოცვითი მსახურება იქნა აღსრულებული “ყველა მცხოვრების გამხნევებისთვის”. გამხნევება აუცილებელი იყო ქართველებისთვის, განსაკუთრებით კი ახლა, როცა შაჰმა რამდენიმე დღის შემდეგ ერეკლეს თავისი ელჩი გამოუგზავნა, მბრძანებლური მოთხოვნით, რომ აეღო წერილობითი ვალდებულება შაჰის მორჩილი ყოფილიყო, და დაპირება, რომ ამის მეტს მისგან არაფერს მოითხოვდნენ. თავის ძიებათა უფრო მეტი წარმატებისთვის, სპარსეთის მბრძანებელი, თითქოსდა სხვათა შორის წერდა ერეკლეს, რომ თავად იგი მრავალრიცხოვანი ჯარით დგას მიანში, თავრიზის მახლობლად. ერეკლეს კიდევ ეშინოდა შაჰისა, რომელიც სასტიკად მოიქცა საქართველოში შემოსევისას და ზუსტად ასევე მოქმედებდა ახლა საქართველოს მეზობელი სხვა ხანებისა და მფლობელთა მიმართაც.

ასე აღა-მაჰმად-ხანმა ბრძანა, რათა ბამბაკსა და ბორჩალოში მცხოვრებნი ერევნის ხანს დამორჩილებოდნენ და მისი სამსახურისთვის მზად ყოფილიყვნენ, ყაზახები და შამშადილელები კი განჯის ხანის მორჩილებაში ყოფილიყვნენ. ნახჭევნის ხანს მან თავიდან თვალები ამოთხარა, ხოლო შემდეგ კი “ჯოხების ცემით” სული ამოხადა; ზუსტად ასევე მოექცა ხოის ხანსაც; განჯელი ჯავად-ხანი თავისთან გაიწვია, ხოლო მის ადგილზე კი სხვა დანიშნა; ერევნის ხანს ჩამოხრჩობას დაპირდა, თუ იგი 500.000 მანეთს არ გადაიხდიდა. ხანმა 200.000 მანეთი გადაუხადა, ხოლო დანარჩენის გადასახდელად კი თავის უძრავ ქონებას ჰყიდდა. ნახჭევნის მცხოვრებნი ყველანი გაძარცვულნი იყვნენ, ხოლო ბევრი მათგანი კი აღა-მაჰმად-ხანმა სად გადაასახლა, არავინ იცოდა. ეს საქციელი აიძულებდა საკუთარი თავის გამო შიში ჰქონოდათ როგორც ქართველებს, ისე თავად მათ მეფეს ერეკლე II-საც.

იმპერატორ პავლე I-ის დაგვირგვინებამ და ამ შემთხვევის გამო მისმა მოსკოვში ყოფნამ ჩვენი კარის მოლაპარაკებები საქართველოს ელჩთან გარკვეული დროით შეაჩერა. მხოლოდ ივნისის თვეში შეძლო თავადმა ჭავჭავაძემ თავისი თხოვნის იმპერატორ პავლე I-დმი წარდგენა. იგი ითხოვდა: 1) საქართველო რუსეთის მფარველობის ქვეშ მიეღოთ; 2) ტახტის მემკვიდრედ, თავად ერეკლეს დანიშვნის მიხედვით, პირველი ქორწინებიდან მისი ძე, გიორგი დაემტკიცებინათ, და “მეფისა და ხალხისთვის, სახელმწიფოს სამართავად, სრულიად რუსეთის კანონი მიეცათ, რათა ამით უძველესი დროიდან შემოპარული აზიური უსამართლოებანი ამოეძირკვათ, რომლებიც მართლმადიდებელი ქრისტიანული აღმსარებლობისთვის მავნე და საწინააღმდეგო გახლდათ”. («Дать царю и народу всероссიйскiй законъ, для управленiя государствомъ, дабы онымъ исторгнуть некоторыя, вкравшiяся издревле, азiятскiя несправедливости судопроизводства, служащiя во вредъ и противность православному христiанскому исповеданiю».)

ერეკლე ითხოვდა მისი ძეებისა და შვილიშვილების რუსულ სამსახურში მიღებას და, ხალხის სახელით, შუამდგომლობდა რუსული ჯარებისთვის ბრძანების მიცემაზე დარჩენილიყვნენ საქართველოში იმ დრომდე, სანამ მასში არეულობანი და ძარცვა-რბევა არ შეწყდებოდა. მხარის დაწყნარებისა და არეულობათა შეწყვეტის შემდეგ კი, თავადი ჭავჭავაძე იმდენი ჯარის დატოვებას ითხოვდა, რამდენსაც იმპერატორი ინებებდა, დაპირებით, რომ მეფე “არანაირად არ გათავხედდება მასთან მყოფი რუსული ჯარები, საგანგებო ბრძანების გარეშე, საქართველოს საზღვრებს გარეთ გამოიყენოს და თავის მეზობლებთან ურთიერთბებშიც ყველაზე უფრო მეგობრულად მოიქცევა და იმდენად დიდხანს, რამდენადაც მას ამის გაგრძელებას უბრძანებენ. თავად კი არაფრის გამო და არავისთან ვერანაირი საქმის დაწყებას ვერ გაბედავს მასზე მაღალმონარქიული ნების გარეშე და ყველანაირად დაიწყებს საშუალებათა გამოძიებას, რომ მეზობლებთან მშვიდობიანად, მეგობრულად და თანხმობით იცხოვროს” (... царь «никакъ не дерзнётъ находящагося у него россiйскаго войска, безъ особаго повеленiя, употребить вне границ Грузiи и съ соседями своими будетъ обращаться самымъ дружественнымъ образомъ и столь долго, сколько то угодно будетъ повелеть ему продолжать. Самъ же собою ни изъ чего и ни съ кемъ никакого дела начать не отважится безъ высокомонаршей на то воли и всячески будетъ изыскивать средства жить съ соседями его мирно, дружелюбно и согласно») (Донесенiе князя Гарсевана Чавчавадзе Государю Императору 11-го iюня 1797 года).

ერეკლე, რომლისაც მთელს ამიერკავკასიას სჯეროდა, როგორც დაუმარცხებელი ადამიანისა, ახლა რუსულ ჯარებს საჭიროებდა, როგორც საკუთარი დაცვისთვის, ისე თავის ხალხისა და სამეფოს დაცვისთვისაც. თავად ჭავჭავაძის სიტყვებით, ქართველებისთვის აუცილებელი იყო რუსული ჯარი, “როგორც ერთგვარი ფარი”, როგორც მცხოვრებთა გამხნევება მათ მშვიდ და უსაფრთხო ცხოვრებაში. ის აუცილებელი იყო თითოეულის თავის ვალდებულებებში შენარჩუნებისთვისაც, როგორც დაცვა და მათი მოთვინიერება, რომლებიც საერთო სიწყნარისა და სიმშვიდის შერყევას ან დარღვევას მოისურვებდნენ.

ყველა ამ უმთავრესი თხოვნის ზევით, საქართველოს ელჩი რწმუნებული იყო ჩვენი მთავრობისთვის ეთხოვა:

1) რუსეთის გამგებლობაში მიეღოთ კახეთსა და ქართლში არსებული ყველა ციხესიმაგრე და იქ, იმპერატორის მიერ დანიშვნით, რუსი უფროსები და კომენდანტები განემწესებიათ; ზუსტად ასევე თავიანთ გამგებლობასა და განკარგულებაში მიეღოთ საქართველოში არსებული მადნების ყველა საბადოც. თავად ჭავჭავაძის სიტყვებით, ამ საბადოებში უხვად იყო ოქრო, ვერცხლი და სხვა ლითონები. მეფე ერეკლეს არ შეეძლო მათით სარგებლობა ისეთი ხალხის არყოლის გამო, ვისაც მათი დამუშავება ეცოდინებოდა; ურჯულოთათვის დასამუშავებლად მათი მიცემისა კი მეფეს ეშინოდა, რათა “ამ გზით ურჯულოები არ გაემდიდრებინა და თავის სამეფოში მაჰმადიანები არ გაემრავლებინა”.

2) საქართველოს მეფე ითხოვდა, ნება მიეცათ ფული ისე მოეჭრა, რომ ერთ მხარეს იმპერატორ პავლე I-ის პორტრეტი (ბარელიეფი) ან მისი სახელის პირველი ასოები ყოფილიყო, ხოლო მეორე მხარეს კი “მეფისა და საქართველოს ნიშანი”, ერთადერთი იმისთვის, რათა “შეძლებოდათ იმის შეცნობა, რომ ეს მონეტა საქართველოში მოიჭრა”. 

საქართველოს ელჩს ჯერ კიდევ ვერ მოესწრო ჩვენი მთავრობის პასუხის მიღება, რომ მთელი საქართველო უკიდურესად იყო შეშფოთებული ცნობით მის საზღვრებთან აღა-მაჰმად-ხანის მოახლოების შესახებ.

სპარსეთის მბრძანებელს არ შეეძლო იმ შეურაცხყოფის დავიწყება, რომელიც მის ღირსებას მიადგა იმით, რომ შუშის უმნიშვნელო ხანმა გაბედა არ დამორჩილებოდა მის ძალაუფლებას და არც მთელი სპარსეთის შაჰად სურდა მისი აღიარება. მრავალრიცხოვანი სპარსული ჯარი 1797 წელს ისევ გამოჩნდა არაქსზე და ყარაბაღის მცხოვრებთა ახალი ძარცვა-რბევა დაიწყო. შუშელმა იბრაჰიმ-ხანმა გადაწყვიტა თავისი სამფლობელო დაეტოვებინა და თავის ოჯახთან და რამდენიმე ბეგთან ერთად ჭარ-ბელაქანში გაქცეულიყო. ორი ათასი მხედარი, საუკეთესო მხედართუფროსების მეთაურობით, გაგზავნილ იქნა აღა-მაჰმად-ხანის მიერ იბრაჰიმის დასადევნებლად და, თუ შესაძლებელი იქნებოდა, მის ხელში ჩასაგდებადაც. თუმცა კი ისინი დაეწიენ გაქცეულს მდინარე თერგზე გადასვლისას, მაგრამ იბრაჰიმ-ხანმა, შეუპოვარი ბრძოლის შემდეგ, შეძლო სპარსელები დაემარცხებინა და მთებში მიმალულიყო (Карабагъ. Соч. Джемаля Джеваншира-Карабаги. Газета «Кавказъ» 1855 г., № 68).

აღა-მაჰმად-ხანმა ყარაბაღის დედაქალაქი, შუშა, ბრძოლის გარეშე დაიკავა და მისი შემოგარენის აოხრება დაიწყო.

ციცაბო კლდის სამხრეთ-აღმოსავლეთ მხარეს დგას ყარაბარელი იბრაჰიმ-ხანის უფროსი ვაჟის, მეჰმედ-ჰასან-აღას, კარეს სახით აშენებული სასახლე. აქ დაესახლა აღა-მაჰმად-ხანი.

“ფართო კარებს შიდა ეზოში შევყავართ. წინა ხედის გაყოლებაზე დახურული გალერეა მიემართება, რომელიც მზის სხივებისგან იცავს მოსასვენებელს, რომელშიც, აწეული სახეებიანი ფანჯრების იქით, რომლებიც სხვადასხვა ფერის შუშებისგანაა შემდგარი, სულ ცოტა ხნის წინ შეიძლებოდა ყარაბაღის მბრძანებლის ნახვა, რომელიც თავის დღეებს რბილ ხალიჩებზე, თავის შინაყმათა შორის უმოქმედობაში ატარებდა...”

სადარბაზო ოთახები შაჰმა თავის კარისკაცებს დაუთმო, თავად კი პატარა ოთახში მიიმალა, რომელიც გარეშე თვალთათვის მიუწვდომელი იყო. მისი საყვარელი ნუქერები, აბას-ბეგი და საფარ-ალი, მეორე ოთახში მოთავსდნენ, რომელიც შაჰის ოთახისგან დერეფნით იყო გამოყოფილი.

პირქუში იყო შაჰის ოთახი, ყოველგვარი ავეჯის გარეშე. “იატაკზე მხოლოდ მდიდრული ხალიჩა იყო დაფენილი, რათა მბრძანებლის ფეხი ქვის ფილებთან ხისტი შეხებისგან დაეცვა, ხოლო კედელთან კი შაჰის იმ ხანებში სახელგანთმული სალაშქრო საწოლი იდგა, რომელიც მას საწოლის სამსახურსაც უწევდა და ტახტისაც, ანუ საპარადო დასაჯდომისა. მარგალიტითა და ძვირფასი ქვებით უხვად მორთული ქსოვილი ამ საწოლს იატაკამდე ფარავდა, ხოლო მის შუაგულში კი იყო მორთულობათაგან თავისუფალი არე მეწამული ხავერდისა, რომელიც ხანის დასაჯდომ ადგილს წარმოადგენდა. აქ ჩვეულებრივ ჯდებოდა ხანი, მორთხმული ფეხებითა და ფართო ხალათში გამოწყობილი, რომელიც წითელი ფერის მდიდრული შალით იყო დაფარული (Ага-Магометъ-ханъ въ Шуше. «Зурна» 1855 г.).

სასახლის წინ სპარსელები ირეოდნენ, ხოლო მოედანზე კი ბანაკად შაჰის გვარდია იდგა. შუშაში ყველაფერი წყნარად იყო; ყველას ეშინოდა შაჰის სიმშვიდე დაერღვია და მისი მახვილი სმენა რაიმეთი შეეწუხებია. ასე გავიდა შვიდი დღე შუშის ციხესიმაგრის დაკავების შემდეგ.

მერვე დღის საღამოს აღა-მაჰმად-ხანი ლოცულობდა, როცა მისი ოთახის ზღურბლზე შეკაკელი სადიკ-ხანი (шекакiйскiй), შაჰის მთელი კავალერიის უფროსი გამოჩნდა.

– როგორ გაბედე შენ, უვარგისო მონავ, ჩემს წინაშე დაუძახებლად გამოცხადება? ჰკითხა განრისხებულმა შაჰმა.

– შენი უღირსი მონა თავისი მბრძანებლის ნებას ასრულებს, რომელიც მე საფარ-ალის ბაგეებით გადმომეცა, პასუხობდა ხანი ათრთოლებული ხმით და მდაბლად ეთაყვანებოდა.

შაჰმა საფარ-ალის დაუძახა.

– როდის გიბრძანე მე შენ სადიკ-ხანის დაძახება? ჰკითხა შაჰმა შემოსულს.

– ნახევარი საათის წინ.

– სტყუი ძაღლო! წამოიძახა შაჰმა, მიმართა რა დამბაჩის ლულა საფარ-ალის მკერდისკენ, მაგრამ უმალვე დაბლა დაუშვა...

– ვერ გათავხედდება უმნიშვნელო მატლი, წაილუღლუღა საფარმა, იცრუოს ზეციური ღმერთის წინაშე და მისი მიწიერი მზის წინაშე! შეიძლება ბოროტმა სულმა მოატყუა ჩემი სმენა და მე ვერ გავიგე ჩემი მბრძანებლის ბრძანება... შაჰის მონის სიცოცხლე შენს ხელთაა.

 თუ შენს ყურებს მოსმენა არ შეუძლიათ, მაშინ ისინი მე არ მჭირდება... წადი! დაე მოგაჭრან ისინი!

საფარ-ალიზე მბრძანებლის განაჩენი აღასრულეს... დადგა ღამე. “მიაბჯინა რა მზერა ლამპრის სუსტ ალს, შაჰი საწოლზე იწვა, ხოლო მისი სული კი ძალაუფლების მოყვარეობისა და პატივმოყვარეობის ფარგლებში დაფარფატებდა; იგი თავისი მპყრობელობითი (დერჟავული) ძალმოსილების გაზრდაზე ან განმტკიცებაზე ოცნებობდა.

უეცრად იგი შეიჭმუხნა, იდაყვზე წამოიწია და მიაყურადა. მას მოეჩვენა, თითქოს ჩურჩული და ჩუმი ქვითინი ისმოდა.

განგაშით მოცულმა მან თავის ნუქერებს დაუძახა. ისინი შემოვიდნენ. საფარ-ალი მოჩვენებასავით ფერმკრთალი იყო; თავი მას გასისხლიანებული ხელსახოცებით ჰქონდა შეხვეული. აბას-ბეგს თვალები დავლა დაეხარა...

– შენ ბედავ ტირილს, ქალივით, – უთხრა შაჰმა საფარ-ალის, – როცა შენ დიდი წყალობის გამო უნდა ხარობდე, რომელმაც სიცოცხლე გაჩუქა!... შენ კი, აბას, გაბედე რომ ჩემი მოსასვენებლის ახლოს ხმამაღლა გელაპარაკა და ჩემთვის ძილი დაგეფრთხო... თქვენ ორივენი ზედმეტი ხართ დედამიწაზე, და მზის ამოსვლისას თქვენი თავები დაგორდება. თქვენი მსგავსი კიდევ რამდენიმე ნაძირალა არის. ხვალ მე საშინელ სასამართლოს გავმართავ ყველაზე და თქვენი თავის ქალებისგან მინარეთს ავაშენებ, შამქორის მინარეთის მსგავსს... მოისმინეთ? წადით!...”

პარასკევის ღამის დადგომის გამო, რომელსაც, ჩვეულებრივ, ლოცვას უძღვნიდა, შაჰმა, აუცილებლობის გამო, თავისი განაჩენი მომდევნო დილამდე გადადო. შაჰმა დაიძინა, მაგრამ მის ნუქერებს არ ეძინათ, რომლებმაც იცოდნენ, რომ შაჰი თავის სიტყვებს არ გადათქვამდა. ან მოთმინებით უნდა დალოდებოდნენ თავიანთ ხვედრს და დილით სიცოცხლეს გამომშვიდობებოდნენ, ან კიდევ თავიანთ უბედურებებში დამნაშავისთვის სიცოცხლე მოესწრაფათ. ნუქერებმა უკანასკნელი გადაწყვიტეს.

ხანჯლებით შეიარაღებულნი, ისინი ჩუმად გამოვიდნენ დერეფანში და აბრეშუმის ფარდის წინ გაჩედრნენ, რომელიც მბრძანებლს ოთახში შესასვლელს ფარავდა.

ღრმა სიჩუმე, მბრძანებლის უძრაობა მისი ღრმა ძილის შესახებ მოწმობდა. “ფრთხილად შეეხო აბასი ფარადს, აბრეშუმმა გაიშრიალა. ხელი გაუშეშდა შეშინებულს, სუნთქვა გაუჩერდა მკერდში, გული კი ისე ძლიერ აუძგერდა, თითქოს მძინარე მსხვერპლის გაღვიძება სურდა. მკვლელებმა ერთმანეთს შეხედეს. მათ მზერაში ორი გრძნობის ბრძოლა გამოიხატა, რომლებიც ადამიანში ყოველთვის განუყოფელია: შიშისა და თვითშენარჩუნების გრძნობებისა. მაგრამ ბრძოლა დიდხანს არ გაგრძელებულა: თვითშენარჩუნების გრძნობამ იზეიმა.

“საფარ-ალიმ უფრო გაბედულად ჩაავლო ხელი ფარადს, და მისმა სწრაფმა მზერამ საძინებლის სიღრმეში შეაღწია. ვერცხლის ლამპრიდან ამოსული პატარა ალი სუსტი ციმციმით ანათებდა შაჰს, რომელიც ღრმა, მშვიდ ძილში იყო ჩაძირული.

უხმაუროდ მისრიალებდა რბილ ხალიჩაზე ფეხი, რომელსაც შალის წინდა ემოსა. ორი მკვლელი, მათი შურისძიებისთვის განწირულის საწოლთან, მოჩვენებასავით აღიმართა. 

მაღლა ავიდა ხანჯალი, ლამპრის სუსტი სინათლის ანარეკლით გაიელვა და მძინარის მკერდი ღრმად განგმირა...”

“შაჰმა წამოიწია. მიიდო რა ხელი მკერდზე, მან მკვლელზე მიმქრალი მზერა შეაჩერა და წარმოთქვა:

– უბედურო, შენ ირანი მოკალი...

ეს მრისხანე შაჰის უკანასკნელი სიტყვები იყო”. მისი მზერა ჩაქრა; თავი მძიმედ დაეცა ბალიშზე.

მისი ბედი აღესრულა...” («Зурна» 1855 г., 265; «Кавказъ» 1855 г., № 68). 

ასე დაიღუპა აღა-მაჰმად-ხანი თავის საკუთარ მსახურთაგან, რომლებსაც საშინელ ტირანიაში ამყოფებდა. მკვლელები, წაიღეს რა მასთან არსებული მთელი სიმდიდრე, მათ შორის შაჰის გვირგვინიც, შეკაკელ სადიკ-ხანთან მივიდნენ და მომხდარის შესახებ გამოუცხადეს. სადიკს დაჯერებისა ეშინოდა, ვარაუდობდა რა ამაში ტყუილს, ეშმაკობასა და აღა-მაჰმად-ხანის სურვილს მისი ერთგულება გამოეცადა. ბევრი დარწმუნებისა და ფიცის შემდეგ სადიკმა გადაწყვიტა იმ სახლში მისულიყო, სადაც ირანის მბრძანებელი იდგა. შიშითა და თრთოლვით გადააბიჯა მან საშინელ ზღურბლს, ხოლო საფარ-ალიმ კი ამ დროს ასწია საბანი, რომლის ქვეშაც აღა-მაჰმად-ხანის უსულო გვამი იდო. სადიკის პირველი საქმე იყო მოკლულის განძეულის მითვისება და მისი სიმდიდრით სარგებლობა (Газета «Кавказъ» 1855 г., № 68).

აღა-მაჰმად-ხანის სიკვდილის შესახებ ცნობა სწრაფად გავრცელდა ბანაკში, და სპარსელები გასაძარცვად მიესიენ, მთელი ქონება დაიტაცეს და ამის კვალდაკვალ შემდეგ, დატოვეს რა შუშა, სპარსეთში წავიდნენ (Рапортъ Гудовича 20-го iюня 1797 г.). 

შაჰის სიკვდილის შემდეგ უსარგებლოდ იქნა მიჩნეული რუსული ჯარების საქართველოში დატოვება და მათ ებრძანათ კავკასიის ხაზზე დაბრუნებულიყვნენ. სექტემბრის თვეში ჩვენი ჯარები საქართველოში უკვე აღარ იყვნენ, და ერეკლე მეფემ დაკარგა დასაყრდენი ქვეყნის გარეშე მტრების მოგერიებისა და შინაგან უთანხმოებათა მოსპობისთვის.

იმპერატორი პავლე I საქართველოს მეფის თხოვნაზე არანაირ გადაწყვეტილებას არ იძლეოდა. თავადმა ჭავჭავაძემ რამდენჯერმე მიმართა კანცლერს და სთხოვდა მას პასუხის გაცემა ეჩქარათ. დეკემბერში კანცლერმა სიტყვიერად უპასუხა, რომ საქართველოს მეფის თხოვნა ვერ შეიძლებოდა დაკმაყოფილებული ყოფილიყო. ელჩმა სიტყვიერი პასუხისთვის მადლობა გადაუხადა, მაგრამ წერილობით პასუხსა და პირად პაემანს თხოულობდა (Письма князя Чавчавадзе канцлеру отъ 30-го сентября и 80-го декабря 1797 года).

ჰპირდებოდა რა დარჩენილიყვნენ მუდმივ მორჩილებაში, “როგორც ერთმორწმუნენი და მართლმადიდებლური ტახტისადმი ერთგულები”, ის კითხულობდა, არსებობს თუ არა ახლა ხელშეკრულება, რომელიც რუსეთსა და საქართველოს შორის 1783 წელს იქნა დადებული. უარყოფითი პასუხის შემთხვევაში თავადი ჭავჭავაძე თხოულობდა ჩვენი მთავრობის ნებრთვას, უწინდელი ჩვეულებების მიხედვით, ქვეყნის უკეთესი დაცვისთვის, საქართველოში ლეკების მოწვევაზე, რომლებსაც საქართველოს მეფის კმაყოფაზე იყოლიებდნენ.

ეს თხოვნაც ასევე პასუხის გარეშე დარჩა. მაშინ ელჩმა თხოვნით თავად იმპერატორს პევლე I-ს მიმართა, რომელშიც თავისი სინანული და საჩივარი გამოხატა, რომ მისთვის ერთი წლით ადრე არ გამოუცხადებიათ ის, რომ რუსეთს მისი თხოვნის დაკმაყოფილება არ შეუძლია (Тамъ же).

“მაშინ, – წერდა ის (Прошенiе его же Государю Императору отъ 31-го декабря 1797 г. Тамъ же), მეფეს, ჩემს ხელმწიფეს, სხვა ზომების მიღება შეეძლებოდა თავისი სამეფოს შენარჩუნებისთვის.

მე კი არ შემიძლია საკუთარ თავს ნება მივცე ვიფიქრო, რომ თქვენს იმპერატორობით უდიდებულესობას შეეძლო ებრძანა მეფისთვის, რომელიც თავისი შთამომავლობითა და ხალხით სრულიად რუსეთის იმპერიის სამუდამო ქვეშევრდომობაში მოვიდა, ასეთი პასუხი მიეცათ. ვემყარები რა ორმხრივ საზეიმო ვალდებულებათა სიწმინდეს, რომელსაც ჩემი მეფე და მისი სამეფო ურღვევად იცავენ, როცა არც მან და არც მისმა ხალხმა თავიანთი საკუთარი სისხლი არ დაინდეს და ის მსხვერპლად გაიღეს, მივმართავ ყოვლად უმდაბლეს თავხედობას (прiемлю всеуниженнейшее дерзновенiе), რომ ჩემი მეფის ყველა იმ თხოვნის შესახებ, ამით უშუალოდ შეგახსენოთ და გკითხოთ: გსურს თუ არა შენ, დიდო ხელმწიფევ, შეინარჩუნო ეს ტრაქტატი უწინდებურად თავის ძალაში, და გექნება თუ არა სურვილი, რომ ჩემს მეფეს, რომელიც იმ ტრაქტატის ვალდებულებებით უკიდურესად შევიწრივებულ მდგომარეობაშია ჩავარდნილი, (ამ დოკუმენტით) დაპირებული დახმარება გაუწიო? თუ რაღაც დრომდე, რაიმენაირ მიზეზთა გამო, ამის გაკეთება არ შეიძლება? დიდო ხელმწიფეო, გამხადე ღირსი, რომ ამაზე (შენი) უმოწყალესი პასუხით დაარღვიო ჩემი გაოცება და მთელი საქართველოს მოლოდინი, რათა ჩემი მეფე და მისი ხალხი, რჩებიან რა გაცბუნებაში, რომელშიც მეც ამ დრომდე ვიმყოფები, იმ წმინდა ტრაქტატის აღთქმებით არ იქნენ მიყვანილინი სრულ დაღუპვამდე, და რათა მას, ექნება რა ადერბაიჯანის ოლქის მის მეზობელ სპარსელ ხანებთან და დაღესტნის მთიელ მფლობელებთან მისი სამეფოს დაცვისთვის საჭირო ურთიერთობებისა და კავშირების დამყარების თავისუფლება, შეეძლოს მათ შეუდგეს, დარჩება რა თავის სულში სამუდამოდ შენი ერთგული...”

(«Я же не могу позволить себе помыслить, чтобы ваше императорское величество могли царю, пришедшему съ потомствомъ своимъ и народомъ въ вечное Всероссiйской Имперiи подданство, повелеть такой дать ответъ. Основываясь на святости обоюдныхъ торжественныхъ обязательствъ, царёмъ моимъ и царствомъ его нерушимо соблюдённыхъ, когда ни онъ, ни народъ его не пощадили собственной крови своей въ пожертвованiе онымъ, прiемлю всеуниженнейшее дерзновенiе, по всемъ темъ прошенiямъ царя моего, симъ безпосредственно напомнить и спросить: угодно ли тебе, великiй Государь, содержать оный трактатъ по прежнему въ своей силе, и угодно ли будетъ дать царю моему, приведённому обязательствами того трактата въ теснейшiя обстоятельства, обещанную онымъ помощь? или до времени, по какимъ ни есть причинамъ, того сделать не можно? Великiй Государь, удостой расторгнуть недоуменiе мое и ожиданiе всей Грузiи милостивейшимъ на сiе ответомъ, дабы царь мой и народъ его, оставаясь въ недоуменiи, въ какомъ и я по сiе время нахожусь, обетами того священнаго трактата не были доведены до совершенной гибели, и дабы онъ, имея свободу заключать съ соседственнысм ему Адербайджанской области персидскими ханами и горскими Дагестана владельцами потребныя къ охраненiю царства его дружественныя сношенiя и связи, могъ приступить къ онымъ, пребывая въ душе своей вечно тебе вернымъ и преданнымъ...») 

საქართველოს ელჩი სთხოვდა იმპერატორ პავლეს, ერეკლე და მისი მემკვიდრე თავისი სიგელის ღირსი გაეხადა (удостоить Ираклiя и его наследника своею грамотою) მხცოვანი მეფის წლების პატივსაცემად, რომელიც, “რამდენადაც მისი ღრმა მოხუცებულობის”, იმდენადვე აოხრებული სამშობლოს გამო მისი გულის “შემჭმელი” მწუხარებისგანაც, სიკვდილის სარეცელზე იწვა.

მიიჩნევდა რა აუცილებლად თავად გამგზავრებულიყო საქართველოში, თავად ჭავჭავაძეს სურდა მიეღო ჩვენი მთავრობისგან ინსტრუქცია სამშობლოში თავისი მოქმედებებისთვის.

“იმასთან დაკავშირებით კი, წერდა ის (Московскiй Арх. Иностр. Делъ), როცა მე ისევ ჩემს სამშობლოში ვიქნები, თუ როგორი შეგონება უნდა მივცე მეფეს, მის დიდებულებსა და ხალხს, და რაში უნდა ვარწმუნებდე მათ, რათა თავიანთ ფიცში მყარად იყვნენ, რომელიც მათ სრულიად რუსეთის იმპერიის ტახტის მფლობელსა და მის მაღალ მონაცვალეებს მისცეს, ამის შესახებ ღირსი გამხადე შენს სამინისტროს უბრძანო, რომ მე წერილობითი დარიგება მომცენ, რათა შემეძლოს, ვემსახურები რა ჩემს სამშობლოს, არც შენს ნებას დავშორდე, როგორც ტრაქტატის მიხედვით საქართველოში ერთიანი უმაღლესი ძალაუფლების მქონესი, და არ შევცოდო არც ყოვლადძლიერი ღმერთის წინაშე, და არც შენი იმპერატორობითი უდიდებულესობისა”.

(«Касательно жь того, писалъ онъ, когда я обратно буду въ моёмъ отечестве, какое мне делать тамъ внушенiе царю, вельможамъ его и народу, и какiя подавать имъ уверенiя, что бы пребывали твёрды въ присяге своей, данной ими обладателю престола Всероссiйской Имперiи и высокимъ его преемникамъ, о семъ министерству своему удостой повелеть снабдить меня письменнымъ наставленiемъ, чтобы могъ я, служа моему отечеству, не удаляться и отъ воли твоей, яко единой предержащей верховной по трактату въ Грузiи власти, и не погрешить ни передъ Богомъ всесильнымъ, ни передъ твоимъ императорскимъ величествомъ.»)

1797 წლის ბოლოს ს.-პეტერბურგში მიღებულ იქნა ცნობა ერეკლე მეფის ხანგრძლივი და საშიში ავადმყოფობის შესახებ. მისი მკურნალობისთვის მაშინვე ტფილისში იქნა გაგზავნილი ექიმი ჰერცეზიუსი, რომელიც ერეკლეს ვაჟიშვილთან, მირიან ბატონიშვილთან ერთად გაემგზავრა, რომელიც რუსეთში 1784 წლიდან იმყოფებოდა და რუსულ სამსახურში გენერალ-მაიორის ჩინით შედგებოდა. მირიანმა თავის მამას ცოცხალს ვეღარ მიუსწრო; ცუდმა გზამ და ავდარმა ის გზაში დააყოვნა. იგი თელავში მხოლოდ 15 თებერვალს ჩამოვიდა, როცა “საქართველოში, წერდა ის (Письмо царевича Мирiана Государю Императору 10-го марта 1798 года), წინაპართა მემკვიდრეობით ტახტზე მეფედ დასმულია ჩემი უფროსი ძმა გიორგი, ხოლო მის შემდეგ კი მემკვიდრედ იულონ ბატონიშვილია დანიშნული.

თუმცა კი ოტომანის პორტა და სხვა ჩვენი მეზობლები ყველანაირი საშუალებით დაუღალავად ეძიებენ შემთხვევას, რომ საქართველო თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის ყოვლადმოწყალე მფარველობას ჩამოაშორონ, და თვით ჩვენგანაც კი ზოგიერთი უკვე იჩენს აქეთკენ მიდრეკილებას; მაგრამ დედაჩემი, თავის შვილებთან ერთობლივად, მათ არ აძლევს ამ ბოროტული განზრახვის აღსრულების შესაძლებლობას (но мать моя, въ купе съ детьми своими, не допущаетъ ихъ учинить сiе злодейское намеренiе). 

ჩემი სულის სიღრმიდან, ცხარე ცრემლებით ვბედავ ყოვლად უქვეშევრდომილესად მოგახსენოთ იმის შესახებ, რომ თუ ახლო დროში არ იქნება გაძლიერებული ჩვენი სამშობლო, მაშინ მთელი საქართველო შეიძლება მაჰმადიანთა ხელში ჩავარდეს”.

თავი X 

(ერეკლე II-ის გარდაცვალება და მისი დაკრძალვა. – საქართველოს ტახტზე გიორგი XII-ის ასვლა.)

საქართველომ ჯერ კიდევ ვერ მოასწრო აღა-მაჰმად-ხანის შემოჭრისგან გამორკვეულიყო, როცა 1798 წლის 11 იანვარს თელავში მეფე ერეკლე II გარდაიცვალა. მდინარე ალაზნის ვენახებით მდიდარ ხეობაში, მის გარემომცველ მრავალ ბაღს შორის, დგას ქალაქი თელავი, ოდესღაც კახეთის სამეფოს ყოფილი დედაქალაქი. თავად ქალაქი თელებით (липами, /tilia/) გარშემოერყმულ მაღლობზეა მიმოფენილი, რომელთაგანაც მიიღო კიდეც თავისი სახელწოდება. ქალაქის თეთრი ეკლესიები და კოშკები, რომლებიც ხეთა ხშირ სიმწვანესთან შერეულადაა აღმართული, უკვე შორიდან მოჩანს.

გაივლით რა შემოგარენს, რომელსაც სამართლიანად ეწოდება ვარდების ქუჩა და ასევე ბაღებით გარშემორტყმულ გორაკზეა მიმოფენილი, შეიძლება ახლაც იხილოთ თელავის საკმარისად დიდი ციხესიმაგრე, რომელიც თავისი მრგვალი ბასტიონით წინაა გამოწეული. ციხესიმაგრის შუაგულში მოედანზე ამ დრომდეც დგას ქვის შენობის ძველი კედლები, რომელიც ყველა დანარჩენზე ბატონობდა, “საპატიო მანძილზე რომ მიყუჟულიყვნენ ციხესიმაგრის განაპირა სათოფურებთან”. ეს ციხესიმაგრე მეფისაა, და თავად შენობაც კახეთის მეფეთა ძველი სასახლეა.

ეს სასახლე შედგებოდა შუაში ოდესღაც ვრცელი და მდიდრულად მორთული დარბაზისგან, რომელსაც გვედებზე აზიური გემოვნებით აშენებული მცირე მოსასვენებელი ოთახები და გალერეები მიუყვებოდა.

ტფილისის შემდეგ, ერეკლეს უსაყვარლესი ადგილსამყოფელი თელავი გახლდათ, რომელთანაც მისი საუკეთესო მოგონებები და მისი ბედნიერი ცხოვრება იყო შეერთებული. იყო რა თავიდან კახეთის მეფე, ერეკლემ სამხედრო დიდება და ხალხის სიყვარული მოიპოვა. დიდ ხანს მთელი ამიერკავკასიისთვის ცნობილი იყო, რომ თელავი კახეთის მრისხანე მეფის რეზიდენციაა. ცხოვრობდა რა თელავში, ერეკლემ თავისი ძალაუფლების ქვეშ ორივე სამეფო გააერთიანა, ქართლისა და კახეთისა; აქვე ჩამოვიდა იგი იმისთვის, რათა თავისი დარჩენილი დღეები დაესრულებინა, როცა ბედის ვარსკვლავი ჩაესვენა, და მას ტფილისში აღა-მაჰმად-ხანის შემოჭრის შემდეგ, არ ჰქონდა რა ძალები დედაქალაქის ნახანძრალებისთვის ემზირა და მის მცხოვრებთა ტირილი და გოდება ესმინა, თელავისკენ იჩქარა “სიჩუმეში მწარე ცრემლთა საღვრელად”.

ბევრი არ ყოფილა დიდგვაროვანი და მეფესთან დაახლოებული პირი, რომელიც სიკვდილის წინ მის ახლოს იქნებოდა, მაგრამ იყო მისი საკუთარი მრავალრიცხოვანი ოჯახი. ის მაშინ გამოესალმა სიცოცხლეს, როცა ამ ოჯახში დავები და უთანხმოებანი ხდებოდა, რომლებსაც მის მიერ შექმნილი სამშობლოსთვის სარგებლის მოტანა არ შეეძლოთ.

მაშინვე მეფის სიკვდილის შემდეგ, თელავში ჩამოსული ყველა კარისკაცი, სამოქალაქო და სამხედრო ჩინოსანი, სასახლეში შეიკრიბა. ლოგინის წინ, რომელშიც გარდაცვლილის სხეული ესვენა, ამაღლებული ადგილი მოაწყვეს ტახტის სახით; დაასვენეს რა მასზე მდიდრულად მორთული დიდი ბალიში, ზემოდან ძოწეულის მოსასხამი დააფინეს. ბალიშის მარჯვენა მხარეს ყველა დანარჩენი სამეფო რეგალია იქნა განთავსებული, მარცხენა მხარეს კი დაქვრივებული დედოფლის სამეფო სამკაულები, მისი მეუღლის ტანისამოსთან და იარაღთან ერთად.

დაბალ დივნებზე (ტახტებზე) დიდმოხელეთა ცოლები ისხდნენ, რომლებიც თავიდან ფეხებამდე თეთრ გრძელ მოსასხამებში იყვნენ გახვეულნი, და, იცემდნენ რა ხელებს მკერდში, მეფის გარდაცვალებას ხამაღლა დასტიროდნენ. ქალების მოპირდაპირედ, ტახტის მარჯვენა მხარეს, უფროსობისა და ღირსების მიხედვით, “მდუმარებაში და მწუხარე სახეებით”, სახელმწიფოს დიდმოხელენი და დიდგვაროვანნი განთავსდნენ. ყველაზე ზევით მეფის მინისტრები ისხდნენ, მათ უკან ცერემონმაისტერები, გადატეხილი კვერთხებით.

ოთახის ფანჯრიდან მეფის საყვარელი ცხენი მოჩანდა, რომელიც, უკუღმა შეკაზმული, სასახლს კარებთან იდგა; ცხენის მახლობლად მიწაზე ქუდმოხდილი ჩინოსანი იჯდა. 

ასეთი იყო მდგომარეობა ოთახში, სადაც მიცვალებული ესვენა, როცა მასში დედოფალი, თავისი შვილების, ნათესავებისა და დაახლოებულ პირთა თანხლებით შევიდა.

მივიდა რა გარდაცვლილთან და აკოცა რა მას, დედოფალი რამდენიმე წუთს გარდაცვლილს დასტიროდა, მკერდზე და სახეში ხელებს იცემდა და თმებს იგლეჯდა. შემდეგ, მიმართა რა იქ დამსწრეებს, იგი გაგრძელებული მტირალი ხმით შესჩიოდა მათ, ქართული წეს-ჩვეულების მიხედვით, რომ თავისი საყვარელი მეურლე დაკარგა და თავის შვილებთან ერთად სამუდამოდ ობლად დარჩა.

– ქვეშევრდომებმა მისი სახით ჭეშმარიტი მამა დაკარგეს, ამბობდა დედოფალი.

იგივეს ამბობდნენ ყველანი, ვინც მასთან ერთად მოვიდნენ.

გამოვიდა რა ოთახიდან, სადაც მიცვალებული ესვენა, დედოფალი მივიდა მოხელესთან, რომელიც ცხენის მახლობლად იჯდა, და მასაც იგივე გაუმეორა, ხოლო შემდეგ კი თავის მოსასვენებელში წავიდა.

აქ, მდიდრული ხალიჩით მორთულ იატაკზე, ღრმა გლოვაში მყოფი საწყალი ქვრივი თმაგაშლილი იჯდა; ის გაუჩერებლად ტიროდა, თმებს იგლეჯდა, ხელებს მკერდში იცემდა და ყველაზე უფრო ნაღვლიანი ხმით გარდაცვლილის ღირსებებსა და თავის მწარე მდგომარეობას ჩამოთვლიდა. ქართული ხალხური წეს-ჩვეულების მიხედვით, მას გარშემო ქალების გუნდი ეხვია, რომლებიც, ნუგეშს სცემდნენ რა უბედურს, მასთან ერთად ტიროდნენ. მეფის რომელიმე ნათესავის გამოჩენასთან ერთად, იქ მყოფნი დროებით გადაიტანდნენ ხოლმე ყურადღებას, და მისი მოსვლით სცენა იცვლებოდა. ის მიდიოდა ქვრივთან, მის წინაშე მუხლებზე ეცემოდა და, ჩახრიდა რა თავს, ქვითინს იწყებდა, თანაც ამბობდა: თუ როგორ მეგობრულად ცხოვრობდა ის გარდაცვლილთან, როგორი ღირსეული ადამიანი იყო განსვენებული და როგორი საშინელი დანაკარგი მოუტანა ყველას მისმა სიკვდილმა.

– ვინ დავკარგეთ მასში? კითხულობდა შემოსული, მიმართავდა რა იქ დამსწრე მოტირალთ.

– განა ის არ იყო მრისხანე დღეებში ჩვენი ნუგეშისმცემელი და დამხმარე, შიმშილის დროს ჩვენი მხსნელი, სიხარულში კი სიხარულის გამომწვევი?

– ვაი, ვაი, პასუხობდნენ მტირალი ხმები.

– განა მისი კეთილი ცოლი ჩვენი მეგობარი და დედა არ იყო? ახლა კი ჩვენს დედას დაობლებულს ვხედავთ!...

წამოძახილები და ცრემლები იყო პასუხი შემოსულის შეკითხვებზე («Обрядъ слёзъ». «Закавказскiй Вестникъ» 1849 г., № 31).

დაასრულებდა რა თავის გრძელ იმპროვიზაციას, ის იწყებდა ქვითინს და გულამოსკვნით უნუგეშოდ ქვითინებდა. ქვრივ დედოფალთან ერთად მსხდომი ქალები მის ტირილს აიტაცებდნენ და ოთახში, ყველა შესაძლო ტონსა და ხმაში, სულის შემძვრელი გლოვა ისმოდა. როგორც კი ეს ყველაფერი დაწყნარდებოდა, როგორც კი იქ მყოფნი ბუნებრივ მდგომარეობაში მოვიდოდნენ, ახალი ნათესავის შემოსვლა უწინდელ სცენას განაახლებდა...

ადათის მიხედვით, გარდაცვლილის არც ერთი ნივთი დაუტირებელი არ უნდა დარჩენილიყო: არც აღვირი, არც კაბა, არც იარაღი, არც სახლი, თვით სახლის სახურავიც კი, თუ გარდაცვლილს მასზე თავისი მოცალეობის ან დასვენების საათების გატარება უყვარდა.

შავმა ჭირმა, რომელიც იმ დროს საქართველოში იყო, არ მისცათ საშუალება, რათა ერელე II-ის მეფური დაკრძალვა მცხეთის ტაძარში, საქართველოს მეფეთა უძველეს საძვალეში, გარდაცვალებიდან ორმოც დღეზე უფრო ადრე აღესრულებინათ. თელავის სასახლიდან გვამი მაცხოვრის ძველ ეკლესიაში იქნა გადასვენებული, რომელიც ოდესღაც მაგარი ღობით იყო გარშემორტყმული. ამ ეკლესიის ტრაპეზის თავზე (надъ престоломъ этой церкви) “დღემდე არსებობს საფარველი, – წერს მოგზაური, – რომლის ქვეშაც ორმოც დღეს ამ ტაძარში დიდი მეფის ერეკლეს სხეული ესვენა” («Грузiя и Арменiя», изд. 1848 г., ч. I, стр. 150).

დაკრძალვის დღეს, ადრეული დილიდან, კუბოს ახლოს “ტირილი და ქვითინი” იდგა. მთელი სასახლის კარი და ყველაზე უფრო გამოჩენილი პირები ღრმა მგლოვარებაში მყოფნი სამწუხარო ცერემონიაში მონაწილეობდნენ.

სამხედრო პირნი გარდაცვლილთან უკანასკნელი გამოთხოვებისთვის მედაფდაფეთა თანხლებით მიდიოდნენ. მათ წინ უძღოდნენ საპარადო მოტირლები “ორ გუნდად”, რომელთაც სამგლოვიაროდ გამოწყობილი ცერემონმაისტერი წინამძღოლობდა. არტილერიის უფროსი და მთავარსარდლები (сардари /главнокомандующiе/) ქუდმოხდილები რიგის მიხედვით კუბოსთან მიდიოდნენ. მედოლეები და სალამურზე დამკვრელები დუნე მარშს უკრავდნენ და დოლებს ნელა ურტყამდნენ. დაუშვებდნენ რა დროშებს და “ტირილს აღასრულებდნენ”, ისინი ცერემონიალში დანიშნულ თავიანთ ადგილზე ბრუნდებოდნენ.

თელავის ქუჩებში პროცესიის გრძელი კორტეჟი მოჩანდა. ყველაზე წინ იდგა არტილერია, დაბლა დაშვებული გაშიშვლებული ხმლებით, ხოლო მის უკან კი დანარჩენი ჯარები იყვნენ გაჭიმულნი. ჯარების უკან იდგა ორი ბერეიტორი (ჯილავდარი), რომელთაც ერთნაირად შეკაზმული ორი ცხენი სადავეებით ეჭირათ. ბერეიტორებს მხრებზე მოქარგული მოსასხამები მოეგდოთ. თითოეული მათგანი ქუდმოხდილი იდგა, ხოლო ცხენებზე – ერთზე გარდაცვლილის იარაღი, ხოლო მეორეზე კი მისი აბჯარი ეკიდა.

დანარჩენ პროცესიას შეადგენდნენ: საჭურველთმტვირთველები (ჯაბადარები, джабодары) მშვილდებით, ისრებით, კაპარჭებითა და შუბებით; შვეიცარები (ხელჯოხიანები, хельджахiоны) გადატეხილი კვერთხებით; ხაზინადარები (ნაზირები, назиры); საჯარისო მწერლები (ლაშქარ-ნავისები, лошкаръ-нависи); ხაზინის დამცველები (მოლარეთუხუცესები, моларетъ-ухуцесы) ლანგრებით ხელში, რომლებზედაც სალაროს საცავის გასაღებები ელაგა; სახელმწიფო მდივნები (статсъ-секретари /мдиваны/) სამელნეებითა და გადატეხილი კალმებით ხელში. განლაგდნენ რა მარცხნივ და მარჯვნივ, გზის ორივე მხარეს, ისინი, ხალხური წეს-ჩვეულების მიხედვით, ქუდმოხდილები და მკერდგაღეღილები იდგნენ, მწუხარე განწყობითა და “თვალცრემლიანები” («прослезившiеся») («Кавказъ» 1852 года, № 31: «Церемонiалъ погребенiя тела Ираклiя»).

მიხვიდოდით რა უფრო ახლოს ეკლესიასთან, თქვენ იხილავდით მეფის მრჩევლებს (მდივან-ბეგებს) და მოსამართლეებს (მსაჯულებს), ქართლისა მარჯვენა, და კახეთის მარცხენა მხარეზე. მათ წინ შორიახლოს იდგა მთავარი მწერალი, რომელსაც ხელში ვერცხლის ლანგარი ეჭირა, სადაც ფარჩის ბალიშზე კანონების წიგნი იდო. კიდევ უფრო ახლოს მიხვიდოდით ეკლესიასთან, და შეხვდებოდით ჰოფმარშლებს (მანდატურთ-უხუცესებს ანუ ეშიკ-აღაბაშებს /мандатуръ-ухуцесы или ешик-агабаши/) მარჯვნივ, და საიდუმლო საბჭოს ჰოფმარშლებს (ჰალვათ-ხანის ეშიკ-აღაბაშებს /халватъ ханскiе ешик-агабаши/) მარცხნივ, “რომელთაც ხელში გადატეხილი კვერთხები ეჭირათ და თავად კი მწარედ ტიროდნენ”.

შემდეგ მგალობელთა ორი გუნდი: მარჯვნივ მეფისა, მარცხნივ პატრიარქისა, მათ უკან კი სასულიერო წოდება, სრულიად საქართველოს კათოლიკოსის მეთაურობით. 

სამგლოვიარო ეტლს წინ უძღოდა: ვერცხლის ლანგარზე ბალიშზე დასვენებული გვირგვინი და სამეფო ხმალი; ფარჩით დაფარულ ვერცხლის ლანგარზე დასვენებული სახელმწიფო ღერბი; წმ. მოციქულის ანდრია პირველწოდებულის ორდენი ვარსკვლავით; სამეფო კვერთხი და სამპყრობელო (скипетръ и держава), ხატები, დროშები და ჯვარი, რომლებითაც ჩვეულებრივ “წინ უძღოდნენ (საქართველოს მეფის) დაგვირგვინების ან დაქორწინების დროს”.

თავად ეკლესიასთან იდგა კატაფალკი, რომელსაც გარეშემო ძვირფასი ფარჩა ჰქონდა შემოვლებული, ხოლო ოთხივე მხარეზე კი ამ ფარჩას ორთავიანი არწივები ჰქონდა დაკერებული. კატაფალკის თავზე მოწყობილი იყო ბალდახინი ანუ საჩრდილობელი სახურავი ძვირფასი შტოფისგან თორმეტი ოქროქსოვილი ფოჩით ოქროქსოვილის ზონრებზევე: თითოეულ კითხეში სამ-სამი ფოჩი. ბალდახინის ბოძები მორთული იყო “ფიგურულად, ზევით და ქვევით ერთნაირი ძვირფასი ფარჩის შემოხვევით, შუა ნაწილისა კი, განსხვავებისთვის, სხვა ფერის შტოფით”.

როცა პროცესია მზად იყო, მაშინ სამეფო კარის მცხეთელი დეკანოზი, სამეფო მოტირლებისა და ცერემონმაისტერის თანხლებით, დედოფლის ოთახებისკენ გაემართა. დიდგვაროვანთა და დიდმოხელეთა ცოლებით გარშემორტყმული დარეჯან დედოფალი ეკლესიაში შევიდა, და იმ დროს, როცა იგი ქმარს ემშვიდობებოდა, მისი თანმხლები ქალები “მწარე ცრემლებით” ტიროდნენ და მოთქვამდნენ. ზუსტად ასევე მოდიოდნენ და ემშვიდობებოდნენ მეფის ძენი, თავადებისა და აზნაურების თანხლებით, ხოლო მეფის ასულნი კი – თავადთა და აზნაურთა ცოლების და ასულებისა.

გამომშვიდობების წესის დასრულების შემდეგ, თელავის ეკლესიებში გაისმა ზარების რეკვა, მოისმა ქვემეხების გასროლებიც, და ქართლისა და კახეთის თავადებმა გამოასვენეს კუბო, დაასვენეს ის კატაფალკზე, კუბოს გვერდებზე ორი სამეფო დროშა დაამაგრეს და პროცესია მცხეთისკენ მიმავალ გზაზე დაიძრა.

მცხეთაში საქართველოს პატივცემული მეფის ცხედარს სამგლოვიაროდ შემოსილი იქაური სამღვდელოება დახვდა და ეკლესიაში დაასვენა.

მცხეთის ტაძარი შიგნიდან შავი ქსოვილით იყო შემოვლებული, რომელსაც გუმბათის ნაწილში წითელი ჯვარი ჰქონდა, რაც ახალი მეფის სახით ხალხისთვის ნუგეშს აღნიშნავდა.

“გარდაცვლილის დაკრძალვისას, – ამბობს ვახუშტი, – შესანდობარი და საეკლესიო სამსახური მისთვის ორმოც დღეს გრძელდებოდა. მთელი სამეფო კარი და სხვა ჩინოსნები სულ მცირეოდენი გართობებისგანაც კი ერთი წლით თავს იკავებდნენ, წვერებს უშვებდნენ, და ბევრი ამ დროის განმავლობაში ხორციან საჭმელსაც კი არ ღებულობდა («Исторiя» Вахушта. См. также «Кавказъ» 1849 г., № 6, стр. 24).

მეფის ძენი და ასულნი ერეკლეს სხეულს თვით მცხეთამდეც კი მიაცილებდნენ. თელავში მხოლოდ გარდაცვლილის მეუღლე, დარეჯან დედოფალი დარჩა, თავის თანამოაზრეებთან ერთად, თავისი ძალაუფლების მოყვარული ჩანაფიქრების აღსრულებაში მოსაყვანად.

ერეკლე II-ის მეფობის 52 წელი გავიდა. მოხუცებულმა გვირგვინოსანმა თავისი დღეები სიკვდილის სარეცელზე დაასრულა, ხალხის კვნესაში, რომელიც თავისი სახლების ნანგრევებზე, “თავისი შვილების, ცოლების, ქმრებისა და მამების გვამებზე” ტიროდა. 

ერეკლე II მაშინ მოკვდა, როცა საქართველო აღა-მაჰმად-ხანის უკანასკნელი შემოსევისგან და სამეფო ოჯახში დაწყებული უთანხმოებებისგან კვნესოდა. ქვეყანა ძალზედ საჭიროებდა იმას, რომ მის სათავეში მდგარიყო ენერგიული ადამიანი, ისეთივე ძლიერი ხასიათისა, როგორიც საქართველოს გარდაცვლილ მეფეს ჰქონდა.

თავიანთი სამშობლოსთვის სარგებლის მოსურნე ადამიანები მეფის სიკვდილში ახალ სასჯელს ხედავდნენ, რომელიც ხალხს თავზე დაატყდა, და უთანხმოებებსა და ქვეყნის დაღუპვას წინასწარმეტყველებდნენ (и предусматривали раздоры и гибель для края). ისინი კი, რომლებიც სამშობლოს სარგებელს საკუთარ სარგებელს ამჯობინებდნენ, ამ მოვლენას სიხარულით შეხვდნენ, და არეულობებსა და უთანხმოებებში თავიანთთვის ნადავლის შოვნას იმედოვნებდნენ.

ერეკლემ შვიდი ვაჟიშვილი დატოვა, რომელთაგან უფროსი, გიორგი, თავისი პირველი მეუღლისგან ჰყავდა. უძველესი დროიდან საქართველოში არსებობდა წეს-ჩვეულება, რომ ტახტი მემკვიდრეობით უფროსი ვაჟიშვილისთვის დაეტოვებინათ, თუმცა კი არანაირი კანონმდებლობა ამის თაობაზე არ ყოფილა. იყო მაგალითები, თუმცა კი ძალზედ იშვიათად, რომ, გარემოებათა გამო, მმართველობას მეფის ძმები ღებულობდნენ, მაგრამ მდედრობითი სქესიდან კი არავის არ უმეფია საქართველოში, სახელგანთქმული დედოფლის თამარისა და მისი ქალიშვილის რუსუდანის გარდა.

დარეჯან დედოფალი, ერეკლეს მეორე ცოლი, რომელსაც უზარმაზარი სანათესაო ჰყავდა* (*რომელიც მამრობითი და მდედრობითი სქესის 42 ადამიანისგან შედგებოდა), ცდილობდა, რომ ტახტი მის შვილებთან გადასულიყო, და არა მისი გერის გიორგის სახლში.

თავისი მოხუცებული მეუღლის მეფობის უკანასკნელ წლებში, მისი ავადმყოფობის გამო, სახელმწიფოს დარეჯან დედოფალი მართავდა. ვერ ბედავდა რა ერთბაშად შეეცვალა ტახტის მემკვიდრეობის შესახებ წესები და დადგენილებანი, მან მაინც მოახერხა შეეკრიბა საბჭო თავის მომხრე პირთაგან, რომლებმაც მიიღეს კიდეც დადგენილება, რომ გიორგის სიკვდილის შემდეგ საქართველოს ტახტი გიორგის შვილებზე კი არ გადასულიყო, არამედ მის ძმებზე, გვარში უფროსობის მიხედვით.

საქართველოს მოხუცებულ და სნეულ მეფეს, რომელიც ქვეშევრდომთა უბედურებასა და კვნესა-ვაებას ხედავდა, ნუგეში საკუთარ ოჯახშიც კი არ ჰქონია, რომელმაც მას ცხოვრების უკანასკნელი დღეების მშვიდად დასრულების საშუალებაც არ მისცა. დარეჯან დედოფლის მიერ შედგენილი აქტი ტახტზე მემკვიდრეობის შესახებ დასამტკიცებლად ერეკლესთვის იქნა მირთმეული, და მან თავისი ნების წინააღმდეგ, როგორც ვაჟისადმი მიწერილ წერილში თავად აღიარა, მას თავისი ბეჭედი დაუსვა (Письмо отъ 28-го мая 1794 года).

“დამადასტურებელია წერილი, – წერდა ერეკლე თავის ძეს გიორგის (Константиновъ, ч. II, стр. 185 /рукоп./. Арх. Глав. Шт. въ С.-Петербурге), – რომელიც ჩვენ შენს ძმებს მივეცით, მართალია, იყო ისე, რომ მაიძულეს მასზე ჩემი ბეჭედი დამესვა. თუმცა კი ჩემი ნებართვის გარეშე იყო ის დაწერილი: და ამიტომ ის წერილი ნამდვილი არ არის და სულაც არაფერია. დამიჯერე მე და გჯეროდეს ღმერთის, ვფიცავ ჩემს მშობელს თეიმურაზს, რომ მე იმ წერლის თანახმა არა ვარ. როცა ეს სამხედრო ექსპედიცია ჩაივლის და დასრულდება (აღა-მაჰმად-ხანის შემოსევა), მაშინ, როგორც საქმე სამართლიანადაა, მეც მას ზუსტად ისე აღვასრულებ. ამაში გარწმუნებთ თქვენ ღვთის სახელით, რომ არავისი მიზეზისა და ხრიკების გამო იმ სამართალს არ დავარღვევ, ხოლო ძმებისთვის მიცემულ უწინდელ წერილს კი მოვსპობ.

დამიჯერე, არანაირი მიზეზის გამო მე არ გადავაბიჯებ არც შენს უფლებებს, და არც შენი ძმებისა, და ვინც უსამართლოდ მოქცევას მოინდომებს, დამიჯერე, რომ მე მისი თანახმა არ ვიქნები”.

აღა-მაჰმად-ხანის საქართველოში შემოსევამ, შემდეგ კი ავადმყოფობამ და სწრაფმა სიკვდილმა ხელი შეუშალეს ერეკლეს, რომ თავისი დაპირება აღესრულებინა და ტახტზე მემკვიდრეობის წინა აქტი არანამდვილად გამოეცხადებინა.

თუმცა კი ერეკლე, თავისი საქციელის გამო, თავისი უფროსი ვაჟის წინაშე თავს იმართლებდა, მაგრამ გიორგი გულნატკენი იყო, და ძმებს შორის განხეთქილების თესლიც დედინაცვლის მიერ უკვე ჩაგდებული.

ერეკლე გარდაიცვალა. ყველა მის გვამს, ჯერ კიდევ დაუკრძალავს დასტიროდა, და იქვე ერთი-მეორის წინააღმდეგ ხრიკებს ხლართავდნენ. დარეჯან დედოფალი, დაივიწყა რა ქმრის შესახებ, ფიქრობდა ან საერთოდ ჩამოეცილებინა გიორგი სამეფოს მმართველობისგან, და ის საკუთარ ხელში ჩაეგდო, რათა შემდეგ მემკვიდრეობა თავისი უფროსი ძის იულონისთვის გადაეცა, ან კიდევ, უკიდურეს შემთხვევაში, უმაღლესი ხელისუფლება გიორგისთან ერთად გაენაწილებინა.

გიორგი მოწიფულობის ასაკზე უფრო მეტი ხნისა გახლდათ, ახალგაზრდობაში გმირული მამაცობით გამოირჩეოდა, განსაკუთრებით ერევანთან, სადაც, მეთაურობდა რა ჯარებს, მამას დიდებული გამარჯვების მოპოვებაში მიეხმარა; მაგრამ სხვა თვისებები მასში არ ჩანდა, და ისიც, გეგონებოდათ, სასულიერო წოდებისთვის უფრო მეტად ემზადებოდა, ვიდრე მეფობისთვის. უმაღლესი ხარისხით ღვთისმოსაობა, საერო საქმეებისადმი გულგრილობა მას დიდი ხანია უკვე სხვებისგან განასხვავებდა. სასულიერო წოდება მას დიდად აფასებდა, და ეს მოპირდაპირე პარტიაში შეშფოთებას თესდა, რომ გიორგის მომაკვდავზე სასულიერო წოდების გავლენით, ტახტზე მემკვიდრეობის აქტის მოსპობისთვის, არ ესარგებლა. ამიტომ, ჯერ კიდევ ერეკლეს სიცოცხლეში გადაწყვიტეს, რომ რაიმე შესაფერისი საბაბით გიორგი თელავიდან გაესტუმრებინათ.

ტფილისმა, აღა-მაჰმად-ხანის მიერ აოხრებისა და ქალაქში არსებული შავი ჭირის შემდეგ, შემთხვევა მისცა გორგის მოწინააღმდეგეებს, რათა ესარგებლათ და მეფისთვის ჩაეგონებინათ, რომ ტფილისი ზედამხედველობას საჭიროებს და ამ დავალების შესრულება კი გიორგიზე უკეთ არავის შეუძლიაო. ერეკლემ თავის ძეს მოუხმო და საქართველოს დედაქალაქში გაგზავნა.

მეფის ძე თავისი განშორების მიზეზს მიუხვდა, მაგრამ მამის ბრძანებებს უპირობოდ დაემორჩილა. მან ითხოვა მხოლოდ მისთვის თანაშემწეები მიეცათ, რომელთა გარეშეც მარტოს არაფრის გაკეთება არ ძალუძდა. მან თავისთან უმეტეს წილად ისეთი პირები დანიშნა, ვინც მისი მომხრენი იყვნენ* (*მისი მომხრეები იყვნენ: თავადი იოანე ორბელიანი, ელეაზარ ფალავანდიშვილი, ალექსანდრე მაყაშვილი, მღვდელმსახური ელევთერ ზურაბიშვილი), და, საკუთარი თავისგან ყოველგვარი ეჭვის ასაცილებლად, ასევე ისინიც შეარჩია, რომელთა შესახებაც იცოდა, რომ ისინი მოპირდაპირე პარტიას მიეკუთვნებოდნენ* (*როგორებიც იყვნენ: თავადი იოანე ბაგრატიონი, თავადი ბებუთაშვილი ტფილისის მელიქი და სხვები).

მოწინააღმდეგენი ნაწილობრივ ამოიცნობდნენ გიორგის ჩანაფიქრებს, მაგრამ თელავიდან მის უსწრაფეს მოშორებას უპირველესი მნიშვნელობის საქმედ თვლიდნენ და ამიტომ მის არჩევანს არ ეწინააღმდეგებოდნენ («Кавказъ» 1846 г., № 33).

ბატონიშვილი ამალით ტფილისში მოვიდა, რომელიც იმ ხანებში ქვების, ფერფლისა და დამწვარი გვამების გროვას წარმოადგენდა და ვრცელი საფლავისა და ნახანძრალის მდუმარებას მხოლოდ შავი ჭირისა და შიმშილისგან მომაკვდავთა კვნესა არღვევდა. გიორგი ქალაქის იმ ნაწილში გაჩერდა, რომელსაც ავლაბარი ეწოდება. მან მდინარე მტკვრის მეორე ნაპირთან შეტყობინების მოსაწყობად ნავების აგება ბრძანა, იმიტომ რომ ხიდი სპარსელების მიერ იყო დამწვარი. სამუშაოები საკმარისად წარმატებით წავიდა. ქალაქი ცოტ-ცოტად აშენებას იწყებდა და რაღაცნაირ სახეს მაინც ღებულობდა.

რჩებოდა რა თავად ტფილისში, გიორგიმ თავისი ვაჟიშვილი დავითი გაგზავნა, რათა ყაზახის, შამშადილუსა და ბორჩალოს ტომები უწინდელ ადგილებში დაებრუნებინა და დაესახლებინა. ეს ტომები, სპარსელთა შემოსევამდე, იმ მიწებზე ცხოვრობდნენ, რომლებიც გიორგის, როგორც ტახტის მემკვიდრეს ეკუთვნოდა. დავით ბატონიშვილს თავიანთ სახლებში უნდა დაებრუნებინათ კახელები, რომლებიც ტფილისის მახლობლად ცხოვრობდნენ, ისევე როგორც ყველანი, რომლებმაც არაგვის პირას თავიანთი სოფლები დატოვეს და ზამთრისთვის არანაირი მარაგები აღარ ჰქონდათ.

შიმშილმა, რომელიც მცხოვრებთ ემუქრებოდა, აიძულა გიორგი პურის ჩამოტანაზე ეზრუნა, რომელიც ყარსის საფაშოდან მოდიოდა («Кавказъ» 1850 г., № 101, стр. 405), ხოლო სასიცოცხლოდ აუცილებელი მარაგები კი ქართლში და კახეთის იმ ნაწილში გროვდებოდა, რომლებმაც ან მცირედ განიცადეს მოწინააღმდეგის შემოსევა, ან კიდევ სულ არ განუცდიათ.

თუმცა კი ტფილისში გიორგიმ მეტად მცირე ხანს დაჰყო. ის იქიდან სოფელ სალა-ოღლისკენ, ყაზახელ აღალარებთან გაემართა.

აღალარებმა და მცხოვრებლებმა, რომლებსაც ბატონიშვილის სიმამაცე ახსოვდათ და პატივს სცემდნენ, იგი გულთბილად მიიღეს, ხოლო გიორგი კი ყველა საშუალებით მისდამი მათი კეთილგანწყობის შენარჩუნებას ცდილობდა. გიორგისადმი ერთგული ადამიანები, რომლებიც თელავში დარჩნენ, მას სასახლის კარზე ყველა უმცირესი მოვლენისა და შემთხვევის შესახებაც კი ცნობებს აწვდიდნენ, და მეფის ძის შიკრიკებიც, სხვადასხვა შესაფერისი საბაბით, წუთი-წუთზე თელავში და უკან ცხენებს დააჭენებდნენ. ერთერთმა შიკრიკმა ერეკლეს გარდაცვალების შესახებ ცნობა მოიტანა. გიორგიმ ბრძანა მისთვის ჯვარი და წმინდა სახარება მოერთმიათ და მასთან ერთად ჩამოსული დიდგვაროვნები და მოხელენიც მოეწვიათ. ისინი გამოცხადდნენ. გაუბედაობა და გაურკვევლობა ასახულიყო მათ სახეებზე. შეკრებილთა ვრცელ წრეს გარშემო შეიარაღებული აღალარების ბრბო ერტყა.

– მშობელი ჩემი, – დაიწყო ლაპარაკი ბატონიშვილმა, – ღვთის ნებით გარდაიცვალა. მე ვარ მისი უფროსი ძე – ტახტის მენაცვალე (преемникъ престола). ვისაც სურს, დაე შემომფიცოს მე ერთგულება, ვისაც არა სურს – არჩევანში თავისუფალია.

გიორგის მომხრეებმა და მოწინააღმდეგეებმა ერთმანეთს შეხედეს, თავიანთ ირგვლივ მდგარი აღალარების ბრბოსაც შეხედეს, და თავადი იოანე ბაგრატიონ-მუხრანელი პირველი მივიდა ჯვართან. მის შემდეგ სხვებიც მივიდნენ.

– იდღეგრძელოს მეფე გიორგიმ! გაისმა შეკრებილთა ხმები.

და ყველა იქ დამსწრის მიერ ფიცის დადება ერთსულოვნად იქნა აღსრულებული. ბორჩალოელებმაც ასევე მალე და შრომის გარეშე შეჰფიცეს გიორგის. პირველ ხანებშივე იგი ფიქრობდა თავისი ძმის ალექსანდრე ბატონიშვილის ხელში ჩაგდებას, რომელიც ერეკლეს სიცოცხლის ბოლო დღეებში სრულებით გამოვიდა მეფის მორჩილებიდან და ხმებს ავრცელებდა, რომ ტფილისს დაიკავებდა და ქართლის მეფედ შეიქნებოდა. 

ალექსანდრემ მოასწრო დუშეთში წასულიყო, ხოლო გიორგი კი გორში ჩავიდა და თავადები და ხალხი იქ დააფიცა. ამასობაში მეფის სხვა ძენი და ასულები, ერეკლეს შვილები, ალექსანდრეს გამოკლებით, დარეჯან დედოფალთან თელავში შეიკრიბნენ, 

სალა-ოღლიში გიორგისადმი მიცემული ფიცი ყველასთვის ცნობილი იყო. დედოფლის ძლიერმა პარტიამ არ იცოდა რა ექნა და დროს ურთიერთ შორის თათბირებსა და ბჭობაში ადარებდა. აღიარეს რა თავიანთი საქმე და ვარაუდი საბოლოოდ წაგებულად, ქვრივი დედოფლის თანამზრახველნი იმის შესახებ ფიქრობდნენ, ხომ არ შეიძლებოდა დაკარგული საქმიდან თუნდაც რაიმენაირი სარგებელი გამოეტანათ.

დარეჯან დედოფლისა და მის მიმდევართა განკარგულებით, სასახლის წინ მოედანზე სახელმწიფოს ყველა დიდგვაროვანი, დიდმოხელე და ყველაზე უფრო პატივცემული სასულიერო წოდება შეიკრიბა. ერეკლეს მდივანი, თავადი სულხან თუმანიშვილი, ამხანაგებთან ერთად, შეკრებილებთან გამოვიდა.

– მთავარეპისკოპოსნო, ეპისკოპოსნო და თავადნო! ამბობდა ის. – ჩვენ თქვენთან დედოფლისა და უწმინდესი კათოლიკოსის მიერ ვართ გამოგზავნილნი, რათა გამოგიცხადოთ, რომ ისინი თანახმა არიან მისი უმაღლესობა ბატონიშვილი გიორგი საქართველოს მეფედ აღიარონ, მაგრამ რადგანაც დარეჯან დედოფალი ღვთის წყალობით ჯანმრთელადაა, ამიტომ დედოფლის ტიტული მთელი უფლებებით მას უნდა ეკუთვნოდეს, ხოლო გიორგის მეუღლე კი დაე მეფის რძლად იწოდებოდეს. სასულიერო პირნო და თავადნო, თანახმა ხართ თუ არა ეს წინადადება დაამტკიცოთ?

ყველა დუმდა.

– როგორი პასუხის მიტანას გვიბრძანებთ ჩვენი წარმომგზავნელებისთვის? 

უწინდებურად დუმილი იდგა.

– მაინც როგორი პასუხის მიტანას გვიბრძანებთ ჩვენი წარმომგზავნელებისთვის? კიდევ ერთხელ გაიმეორა თავადმა თუმანიშვილმა.

შეკრებილთაგან შუა ადგილას გამოვიდა ხარჭაშნელი მთავარეპისკოპოსი (თავად ჩოლოყაშვილთა საგვარეულოდან), რომელიც უწინ გიორგი ბატონიშვილის კარზე მღვდელმსახური გახლდათ.

– მე უკანასკნელი ვარ თქვენს შორის, და პირველი მე არ უნდა ვლაპარაკობდე, – დაიწყო მან, მიმართავდა რა ხალხს, – მაგრამ ყველა დუმს, და ამიტომ მე გავცემ პასუხს კრების სახელით. მითხარით, როგორ უწოდებენ აქაური გზირის ცოლს?

– გზირის ცოლს (гзиршей), უპასუხა რამდენიმე ხმამ.

– და როგორ გინდათ თქვენ ამის შემდეგ, რომ მეფის ცოლს დედოფალი არ ეწოდებოდეს? 

ბევრმა გაიღიმა, მაგრამ არავის არაფერი უთქვამს.

– ჩვენ ამ პასუხს დარეჯან დედოფალსა და წმინდა კათოლიკოსს გადავცემთ, თქვა თავადმა თუმანიშვილმა და წავიდა.

მთელი ეს შემთხვევა გიორგის მისმა მომხრეებმა დაწვრილებით აცნობეს, რომლებიც ყველა სიტყვას ისმენდნენ.

“სასულიერო წოდებამ, დიდგვაროვნებმა და დიდმოხელეებმა, თითოეულმა გიორგისთან და დარეჯანთან ცალცალკე გამოცხადება დაიწყეს, და ორივე მხარეს თავიანთ ურყევ ერთგულებაში არწმუნებდნენ”.

დარეჯან დედოფალმა, ხედავდა რა, რომ საქმეები მისთვის არცთუ სასურველად იწყებენ შემობრუნებას, გადაწყვიტა შვილებთან ერთად გიორგი საქართველოს მეფედ ეღიარებინა. დედამ, ვაჟიშვილებთან ერთად, თავის გერს დამტკიცების ფურცელი გაუგზავნა, რომელიც ყველა მეფის ძის მიერ იყო ხელმოწერილი და მათივე ბეჭდებით დადასტურებული, და გიორგის მეფის დასაფლავებაზე იწვევდა. მეფის ძენი ითხოვდნენ, რომ დარეჯან დედოფლის სახელი ეკლესიაში მეფის წინ ყოფილიყო მოხსენიებული. გიორგი პასუხობდა, რომ თელავში ჩამოსვლის შემდეგ ყველაფრით დააკმაყოფილებდა დედოფალს, მხოლოდ ხალხის წეს-ჩვეულებათა თანახმად. ამასთან მათ უთმობდა მამის დაკრძალვის თაობაზე განკარგულებების გაცემას, რადგანაც თავად იგი ხელისუფლების განმტკიცებით იყო დაკავებული.

მიიღო რა მხარდაჭრა ყაზახში, ბორჩალოსა და გორში, ტახტის მემკვიდრე თელავში ჩასვლას არ ჩქარობდა. ის უწინდებურად სალა-ოღლიში ცხოვრობდა და მისი მოწინააღმდეგე პარტიის მოქმედებებს ელოდებოდა.

ბატონიშვილი თელავში მხოლოდ მაშინ ჩამოვიდა, როცა დაკრძალვის წესი უკვე აღსრულებული იყო და ერეკლეს სხეულს მცხეთისკენ მიმავალ გზაზე მიასვენებდნენ. 

თელავში მან მხოლოდ დარეჯან დედოფალი, ვახტანგ ბატონიშვილი და საქართველოს კათოლიკოსი, ბატონიშვილი ანტონი ნახა; ყველა დანარჩენი ნათესავი და ბატონიშვილი ერეკლეს სხეულს მცხეთისკენ მიასვენებდა.

გიორგი დარეჯანთან გამოცხადდა და, წეს-ჩვეულების მიხედვით, მასთან ერთად მათ საერთო დანაკარგს გლოვობდა.

დედინაცვალსა და გერს შორის სხვადასხვა მოლაპარაკებები დაიწყო; ბოლოს უკანასკნელმა ბრძანა დარეჯან დედოფლისთვის ეთქვათ, რომ მას არა აქვს განზრახული მისი მოახლეების მეშვეობით მეფობდეს და ტახტს პირმშოობის უფლებით და შეუზღუდავად მიიღებს.

მსუქანი აგებულებისა და ავადმყოფური სახის მქონე გიორგის ფიცხი, მაგრამ კეთილი ხასიათი ჰქონდა (Артемiй Араратскiй, ч. II, стр. 20).

მოუხმო რა თავისთან გორის მთავარეპისკოპოსს, მეფემ უბრძანა მას სრული შესამოსლით შემოსილიყო, ჯვრითა და სახარებით; შემდეგ სახელმწიფოს ყველა უმნიშვნელოვანეს დიდგვაროვანსა და დიდმოხელეს თავისთან მოწოდება დაუწყო, რომელნიც, ვერ ბედავდნენ რა უარის თქმას, იკრიბებოდნენ.

ზოგიერთი მზად იყო ფიცი მიეცა, მაგრამ მათი უმეტესი ნაწილი დარეჯან დედოფლის პარტიას მიეკუთვნებოდა და სამეფოს მმართველობის მის ხელში გადაცემა სურდა. 

“გიორგის ამ დრომდე ავადმყოფური სახე, – ამბობს მემატიანე, – რომელიც მორჩილებასა და სიმშვიდეს (თვინიერებას) გამოხატავდა, უეცრად ვაჟკაცობით, უდრეკი ნებითა და მეფური დიდებულებით გაბრწყინდა”.

“მშობელი მამის წინაშე ღალატსა და უპატივცემულობაში ცილდაწამებულმა გიორგიმ ძლივს-ძლივობით შეძლო თავის გამართლება, და იმ დროიდან, ხედავდა რა თავის მოწინააღმდეგეთა მზაკვრობასა და ჩანაფიქრებს – რომ ის ტახტისგან ჩამოეშორებინათ, – საერო საქმეებისადმი გულგრილობის ნიღაბი გაიკეთა, მხოლოდ ღვთისმოსაობას მისცა თავი, და თავისი მოწინააღმდეგე პარტია სრულებით მოატყუა და დაამშვიდა. მაგრამ ძალაუფლების სიყვარულისა და შურისძიების გრძნობა საკუთარ თავში რაც უფრო ღრმად უნდა დაემალა, ეს ბრძოლა მით უფრო საშინელი ხდებოდა, და ძლიერი ხასიათი იყო საჭირო, რათა როლისთვის ბოლომდე გაეძლო”.

(«Оклеветанный передъ царёмъ-родителемъ въ измене и неуваженiи, Георгiй едва могъ оправдаться, и съ техъ поръ, видя коварство и замыслы противниковъ своихъ – отстранить его отъ престола, – наделъ личину равнодушiя къ деламъ мiрскимъ, предался одной набожности и совершенно обманулъ, успокоилъ противную себе партiю. Но чемъ глубже долженъ былъ онъ затаiвать въ себе чувствованiя властолюбiя, мести, темъ ужаснее становилась борьба эта, и нуженъ былъ сильный характеръ, чтобы выдержать роль до конца».)

კახეთის თავადები, აზნაურები, სასულიერო წოდება და ხალხი თელავის სასახლეში შეიკრიბა. შეიტყო რა მათი სურვილების უთანხმოების შესახებ, გიორგი შეკრებილებთან გამოვიდა (Рукопись Буткова въ Импер. Академiи Наукъ).

“მეფის დიდებული პირისახე მრისხანედ იყო გაბრწყინებული; მისი სახის ნაკვთები სულის სიმშვიდეს, გაბედულებასა და ქედუხრელობას გამოხატავდა. მეფემ ბრძანა ყველანი სასახლის დარბაზში შეედენათ (гнать всехъ въ дворцовую залу), წინააღმდეგობის გამწევთ კი თვალების დათხრით დამუქრებოდნენ, და დარბაზის კარებშიც ყარაყული დააყენა”.

– ჩემი მშობელი გარდაიცვალა, – თქვა გიორგიმ, – მე, მისი უფროსი ძე, ვღებულობ მეფობას. აი ჯვარი და სახარება. ვისაც სურს – შემომფიცოს, ვისაც არა სურს – დაე აქედან წავიდეს.

გასასვლელი არსად იყო.

– გაუმარჯოს მეფე გიორგის! გაისმა იქ მყოფთა შეძახილები, და ფიცი ყველამ მიიღო. 

მეორე დღეს, ტაძარში, გიორგი ბატონიშვილი, გიორგი XII-ის სახელით, საქართველოს მეფედ იქნა გამოცხადებული.

მეფობათშორისის ამ შუალედში ეკლესიებში ლიტურგია არ აღესრულებოდა, იმიტომ რომ სასულიერო წოდებამ არ იცოდა, ვინ მოეხსენიებინა. მსახურების შეწყვეტით ხალხი უკმაყოფილო იყო. ჰყვებიან, რომ მაშინ თელავის ეკლესიის კანდელაკმა დავით ჰერეთელმა (?) (ключарь… Давидъ Герадинскiй) ითავა წირვის დაყენება. ხალხის დიდი სირავლე შეიკრიბა, მით უმეტეს, რომ ყველას უნდოდა გაეგო, თუ კანდელაკი ვის მოიხსენიებდა. მოხერხებულმა კანდელაკმა შეძლო იმ ძნელი მდგომარეობისთვის, რომელშიც იმყოფებოდა, გვერდი აევლო:

– მოიხსენოს უფალმა ღმერთმა სასუფეველსა თვისსა ის, ვინც ჩვენი მეფე იქნება, გამოაცხადა მან.

ხალხმა ისე დატოვა ეკლესია, რომ თავისი ხელმწიფის სახელი ვერ შეიტყო.

მიუხედავად იმისა, რომ გიორგი ყველა ინტრიგიდან გამარჯვებული გამოვიდა, იგი იძულებული იყო ბატონიშვილებისა და დედინაცვლის მოთხოვნას დათანხმებოდა და ხელი მოეწერა ერეკლეს ანდერძისთვის იმის შესახებ, რომ მისი სიკვდილის შემდეგ საქართველოს ტახტი გადასულიყო არა მის ძეზე, არამედ მის ძმაზე იულონ ბატონიშვილზე, ხოლო შემდეგ კი მის სხვა ძმებზე საგვარეულოში უფროსობის მიხედვით. ყველას მიერ ხელმოწერილი აქტი შესანახად დარეჯან დედოფალს გადაეცა (Донесенiе Кнорринга Государю Императору отъ 28-го iюля 1801 г. Письмо Лазарева Кноррингу 8-го марта 1801 г. Тифлисскiй Арх. Канц. Намест. Письмо царевича Мирiана Государю Императору 10-го марта 1798 г. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ). გიორგი დაპირდა მის სახელზე დაეტოვებინა ყველა ის მამული, რომლებსაც იგი ამ დრომდე ფლობდა, და რომლებიც ახლა, წეს-ჩვეულებათა მიხედვით, ახალი დედოფლის – მარიამის ხელში უნდა გადასულიყო.

დარეჯანი გიორგის შეურიგდა და, თავისი კეთილგანწყობის ნიშნად, მას სამემკვიდრეო ნივთები და შემკული საგვარეულო ხატები გაუგზავნა. გიორგი მეფემ თავისთვის მხოლოდ ხატები დაიტოვა, ნივთები კი ქვრივ დედოფალს დაუბრუნა, რამაც საბოლოოდ აღადგინა თანხმობა, თუმცა კი არცთუ დიდი დროით.

ამრიგად, გიორგი ტახტზე დიდი მსხვერპლის გაღებითა და სამეფო ძალაუფლების შეზღუდვებით დამკვიდრდა. აზიური პოლიტიკა და წესები, რომლებიც იძლეოდნენ იმის ნებას, რომ ისევე ადვილად არ შეესრულებინათ თავიანთი დაფიცებანი, როგორც ისინი წარმოეთქვათ, იყო იმის მიზეზი, რომ გიორგი თავისი უფლებებისა და ძალაუფლების შეზღუდვაზე ადვილად და მალევე დაეთანხმა. ხოლო როდესაც ის ტახტზე დაემკვიდრა, მაშინ, სურდა რა დაკარგულის დაბრუნება, თავისთან 4.000 ლეკს მოუწოდა, და მათზე დაყრდნობით, თავისი ფიცისა და დაპირებათა დარღვევა დაიწყო. 

ძმები და დედინაცვალი თავ-თავიანთ მამულებში გაემგზავრნენ, და არ ჰქონდათ რა ძალისთვის წინააღმდეგობის გაწევის საშუალებანი, თითქოს და, დამშვიდდნენ. საქართველოში გარეგნულად სიმშვიდემ დაისადგურა.

თუმცა კი სამეფო გვარის პირები ამაო მაყურებლებად არ დარჩენილან. წავიდ-წამოვიდნენ რა თავიანთ მამულებში, ისინი თავიანთთვის მომხრეთა პარტიებს იკრებდნენ, უთანხმოებებს თესდნენ და მეფის ბრძანებებს ხშირად ყურსაც არ უგდებდნენ. ძმებს შორის შეუპოვარი მტრობა გამოვლინდა, ხოლო თავადაზნაურობასა და ხალხს შორის კი უთანხმოებები წარმოიშვა...

სურდა რა თავის ძმას ბატონიშვილ ალექსანდრეს შერიგებოდა, გიორგიმ ამაში დახმარება დარეჯან დედოფალს სთხოვა. დარეჯანი მეფეს თხოვნის შესრულებას დაპირდა. დედის თხოვნით, ალექსანდრე ბატონიშვილი მასთან მოვიდა და განუცხადა, რომ გიორგისთან შერიგება არ სურს, ვინაიდან იცის, რომ ტახტზე მემკვიდრეობასთან მიმართებაში იგი მშობლის ანდერძს არ აღასრულებს.

ალექსანდრე ბორჩალოში წავიდა. გიორგიმ თავისი ძე, იოანე ბატონიშვილი, ალექსანდრესთვის გზის მოსაჭრელად გაგზავნა; მაგრამ იგი, შეიტყო რა დევნისა და გიორგის განზრახვების შესახებ, ახალციხეში, ხოლო იქიდან კი იმერეთში გაემგზავრა. მაშინ გიორგიმ მის წინააღმდეგ ცუდ განზრახვებში დარეჯან დედოფალზე ეჭვი მიიტანა, მას სოფლები ჩამოართვა და მათი შემოსავლები თავისი მეუღლის სასარგებლოდ მიმართა, ასევე ალექსანდრე ბატონიშვილსაც ჩამოართვა მამულები და ამის კვალდაკვალ ძმების შევიწროვება დაიწყო.

ეშინოდა რა სპარსელთა ახალი შემოსევისა და არ ჰქონდა რა იმედი ამ შემთხვევაში, თავისი მამის მსგავსად, რუსეთის დახმარების, გიორგიმ გადაწყვიტა პორტას მფარველობაში შესულიყო. თავადი ასლან ორბელიანი, რომელიც მეფის სიმამრის, თავად ციციშვილის ქალიშვილზე იყო დაქორწინებული, ამის თაობაზე ფორმალური თხოვნით, სულთანთან იქნა გაგზავნილი (*ზოგიერთი პირის ჩვენებით, თავადი თარხნიშვილი იყო გაგზავნილი). ჩავიდა რა ახალციხეში, თავადმა ორბელიანმა ფაშას იმ დავალების შესახებ გამოუცხადა, რომელიც მეფისგან სულთანთან გააჩნდა. ფაშამ დაუყოვნებლივ შიკრიკი გაგზავნა, რათა თავად ორბელიანისთვის კონსტანტინოპოლში გამგზავრების ნებართვა ეთხოვა. ხოლო პასუხის მოლოდინში კი მეფისგან წარგზავნილი ახალციხეში იმყოფებოდა. ამ დროს რუსეთიდან ტფილისში მეფის ძე დავითი ჩამოვიდა, რომელიც იქ ჯერ კიდევ ერეკლეს სიცოცხლეში იყო გაგზავნილი რუსულ სამსახურში. მან მეფეს იმპერატორ პავლეს საქართველოს მიმართ მოწყალე განწყობის შესახებ შეატყობინა. მაშინ გიორგიმ საიდუმლოდ გაგზავნა შიკრიკი თავად ორბელიანთან ბრძანებით სულთნისადმი მისი თხოვნა უკან დაებრუნებინა, მეფის განზრახვის შეცვლის შესახებ ფაშისთვის გამოეცხადებინა და ტფილისში დაბრუნებულიყო. ორბელიანმა აღასრულა გიორგის ნება და საქართველოში დაბრუნდა* (*გარდაცვლილი დ. ხ. ბუხნერი, რომელიც საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების ისტორიაში მასალებს აგროვებდა, რომელთა უმეტესი ნაწილითაც ჩვენ ვსარგებლობდით, ამბობს: “გიორგი მეფეს რომ თურქეთის მფარველობის ქვეშ შესვლა ჰქონდა განზრახული – ეს ეჭვს არ ექვემდებარება. ეს მე ბევრი ძველი ტფილისელისგან მომისმენია, ამასთან მეფის განზრახვების შეცვლას არა იმდენად დავით ბატონიშვილის გავლენას მიაწერენ, რამდენადაც მეფის სულიერ მოძღვარს, რომლის მეშვეობითაც სასულიერო წოდება მოქმედებდა, რომელსაც უფრო მეტად ერთმორწმუნე დერჟავისადმი ქვეშევრდომობა სურდა, ვიდრე მუსლიმანურისა. გარდა ამისა, საკომენდანტო მმართველობის გეორგიევსკის არქივში, მიმოფანტულ და ნახევრად შეჭმულ ქაღალდებს შორის, ვპოულობთ იმ დროს ტფილისში მყოფი პორუჩიკ შენშინის 1798 წლის 16 ოქტომბრის წერილს კავსასიის ხაზის სარდლის გენერალ მარკოვის სახელზე, /სადაც ვკითხულობთ/ რომ საქართველოს მეფემ წარგზავნილი მიავლინა თურქეთში იმისთვის, რათა სულთნის მფარველობის ქვეშ იყოს”).

თავი XI. 

(საქართველოს მდგომარეობა ტახტზე გიორგი XII-ის ასვლის სულ დასაწყისში. – ს.-პეტერბურგში ელჩობის გამოგზავნა გიორგის თხოვნით ტახტზე მისი დამტკიცების შესახებ. – იმპერატორ პავლეს რესკრიპტი გიორგისადმი. – საქართველოს მეფის კარზე ჩვენს რწმუნებულ მინისტრად კოვალენსკის დანიშვნა.)

გიორგი XII მაშინ ავიდა ტახტზე, როცა გარეშე მტრებისგან დაუცველ საქართველოს წესრიგი არც საშინაო მმართველობაში ჰქონდა. ქვეყანა გაძარცვული იყო, ხალხს მძიმე გადასახადების ტვირთი აწვა; ყველგან სიღარიბე და სიღატაკე იყო გავრცელებული. 

ტფილისი ნანგრევები გროვას წარმოადგენდა. მხოლოდ ორი ქუჩა იყო გაწმენდილი მგზავრობისთვის; და მათაც ორივე მხარეს დანგრეული სახლები მიუყვებოდა (Изъ записокъ Тучкова. Арх. Главн. Шт. въ С.-Петербурге).

თავად მეფე, როცა აოხრებულ დედაქალაქში გადმოსახლდა, თავად ბებუთაშვილის ერთადერთ გადარჩენილ სახლში უნდა მოთავსებულიყო, სადაც თავის გარდაცვალებამდე ორ მეტად პატარა ოთახში კიდეც ცხოვრობდა (Записано со словъ князя Д. О. Бебутова. См. также письмо Коваленскаго Кноррингу 2-го декабря 1799 года. Т. А. К. Н.).

მიიჩნევდა რა სახელმწიფოს შემოსავლებს ძალზედ არასაკმარისად თავისი მრავალრიცხოვანი ოჯახის შენახვისთვის, ერეკლე თავადებსა და აზნაურებს მათ კუთვნილ მამულებს ართმევდა და მათ საუფლისწულოებად თავის შვილებს აძლევდა. ამ დარიგებასთან ერთად მან საქართველოს დიდი ნაწილი მათ თვითნებობას მიანება. ხოლო როცა არეულობის გარემოებებმა ბატონიშვილებისგან მეფისთვის თავიანთი ჯარებით ან ფულებით დახმარება მოითხოვეს, მაშინ ჩვენ ვნახეთ, თუ როგორ ასრულებდნენ ისინი მეფის მოთხოვნებს, იყვნენ რა მუდმივად ურჩები მისი ნებისა და მოთხოვნებისადმი.

დარეჯან დედოფლის ხრიკებით, რომელიც ქმრის ავადმყოფობის გამო სამეფოს მართავდა, ერეკლე ერთგვარად იმ აუცილებლობაში იმყოფებოდა, რომ თავისი ვაჟებისა და ნათესავების დანაშაულებანი დაუსჯელად დაეტოვებინა (Изъ рапорта Кнорринга Государю Императору 22-го iюна 1801 года. Арх. Мин. Иностр. Делъ. Дела грузинскiя. Книга I).

საერთოდ, რუსეთთან 1783 წ. ტრაქტატის დადების დროიდან, მეფემ, საქართველოს ყველა ჩინოსანმა და ქართველმა ხალხმა, იმედოვნებდნენ რა რუსეთის მფარველობასა და მის ძლიერ დახმარებაზე, საკუთარ უსაფრთხოებაზე ზრუნვას თავი ანებეს და სულის სიმხნევეც იმდენად დაკარგეს, რომ მათ ხმებიც კი აშინებდა იმის შესახებ, რომ საქართველოში ლეკები ან სპარსელები შემოიჭრებოდნენ. სარგებლობდა რა ამით, ავარიის ხანმა ქართველებს ყოველწლიურად 5.000 მანეთის ხარკი დააკისრა, რომელიც გარეგნულად საქართველოს მეფისგან საჩუქრების სახით იკრიბებოდა.

ერეკლე იმედოვნებდა ამ საშუალებით ავარელთა და ლეკთა თარეშებისგან ქვეყნისთვის უსაფრთხოება მოეტანა, მაგრამ მიზანს ვერ მიაღწია, არამედ მხოლოდ ხალხისგან გადასახადები და ხარკი გაზარდა. გადასახადები, იმის გარეშეც მნიშვნელოვანი, სამეფო სახლის შესანახად, ახალი ხარკის გადახდის აუცილებლობასთან ერთად, ხალხისთვის მძიმე შეიქნა, მით უმეტეს, რომ მხარის მუდმივი გაჩანაგებისგან სამუშაო ხელების რიცხვი კი არ იზრდებოდა, არამედ მცირდებოდა.

მემამულები, რომლებიც ვალდებულნი იყვნენ შევიწროვებულ გარემოებებში მეფეს მიხმარებოდნენ, საკუთარ თავს შემდეგ უხვად ისაჩუქრებდნენ, ძარცვავდნენ რა გლეხებს, რომლებიც იქამდე იყვნენ მიყვანილნი, რომ თავშესაფარს უცხო სამფლობელოებში ეძიებდნენ, ამჯობინებდნენ რა მეზობლების ხელში მონობას, ვიდრე იმ შევიწროვებებს, რომელთაც სამშობლოში განიცდიდნენ. მეფის თითოეული ძე და თითოეული ასული, მისი ყოველი ნათესავი ეგრეთ წოდებულ ბარათს (ბრძანებას) (бератъ /указъ/) იძლეოდა ვაჭრის ან გლეხისგან ყველაზე უკეთესის წამოღებაზე იქიდან, რაც კი მას გააჩნდა.

გარეშე მტრების მოგერიებისთვის საქართველოს საკუთარი ჯარები არ ჰყავდა, და მეფე ერეკლე იძულებული იყო თავისთან 5.000-დან 10.000 ადამიანამდე დაქირავებული ლეკი შეენახა, რომლებიც, იკისრეს რა ვალდებულება, რომ ხალხის უსაფრთხოების მოზღუდვისთვის (დაცვისთვის) ემსახურათ, ტფილისში თვითნებობებს ჩადიოდნენ. შეისწავლეს რა ქვეყანაში ყველა შემოსასვლელი გზა, ლეკებს მასში თავიანთი თანამემამულები ღიად მოჰყავდათ, რომლებიც უბედურ მოსახლეებს ძარცვავდნენ და ტყვედ მიჰყავდათ და, ასეთნაირად, საქართველო ყოველწლიურად 200-დან 300-მდე ოჯახს კარგავდა. ერეკლემ ყველაფერი ეს იცოდა, მაგრამ ამის წინააღმდეგ ვერანაირ ზომებს ვერ ღებულობდა, რადგანაც კიდევ უფრო მეტი უბედურებებისა ეშინოდა (Донесенiе Кнорринга Государю Императору 21-го iюля 1801 года. Арх. Мин. Внутр. Делъ по Департ. Общ. Делъ).

ხალხის უბედურებაზე დამატებით (Къ довершенiю народнаго бедствiя), 1798 წლის დასაწყისში ტფილისში და საქართველოს სხვა ადგილებშიც შავი ჭირი გამოჩნდა, რომელიც, როგორც ვარაუდობდნენ, განჯის სახანოში იქ დაწყებული შიმშილის გამო წარმოიქმნა (Изъ рапорта графа Гудовича Государю Императору 18-го января 1798 г. Георг. Арх. Коменд. Правленiя).

ნათესავებისა და ხალხის მიერ გიორგის საქართველოს მეფედ საზეიმოდ აღიარება ვერ ამშვიდებდა მას, არამედ პირიქით, ქვეშევრდოებსა და ქვეყანაზე ახალ საზრუნავებს აკისრებდა, რომელიც შინაგანი უწესრიგობებით გაძარცვული და გაწეწილი იყო.

“თქვენ თავად – წერდა გიორგი ერთერთ თავის წერილში ჩვენს კანცლერს (Отъ 11-го октября 1798 года. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ) – ჩვენზე არანაკლებად იცით იმის შესახებ, თუ როგორი მეზობლებით ვართ გარშემორტყმულნი, და ისინი ჩვენ თავიანთი ძლიერებით როგორ აღგვემატებიან. ერთის მხრივ, ჩვენმა მეზობლებმა სპარსელებმა გასულ წლებში ჩვენ ისე დაგვფანტეს, რომ ამ დრომდეც ჩვენს გაღარიბებულ ქვეშევრდომებსა და ჩვენ ერთმანეთის მოძებნა არ შეგვიძლია; მეორეს მხრივ, თურქებმა ჩვენ ლეკები შემოგვისიეს, ჩვენი სოფლები დაარბიეს, ჩვენი ნათესავი თავადი ციციშვილი ტყვედ წაიყვანეს, რომელიც ახლაც ახალციხეში ტყვედ ჰყავთ; მესამე მხრივ კი – იგივე ლეკები ჩვენში განუწყვეტლივ ბოროტ საქმეებს სჩადიან”.

ქვეყნის მდგომარეობა ნამდვილად საუბედურო იყო. უბედური მცხოვრებნი, რომლებიც სიცოცხლის გადასარჩენად მოწინააღმდეგეს გაექცნენ, თავიანთი სახლების ნანგრევებისა და ნახანძრალების, გაჩანაგებული სოფლების დასატირებლად დაბრუნდნენ, და მათი ხვედრი იმათზე უფრო მეტად შესაშური არ იყო, რომლებიც სპარსელებმა ტყვედ წაიყვანეს. ხალხი თუმცა კი შეუდგა ხვნა-თესვას, როგორც თავის მთავარ ხელობას, მაგრამ აოხრების კვალი ყველგან თვალში საცემი იყო. დარღვეული სახლები, გადამწვარი და განადგურებული მინდვრები, საყოველთაო მიუსაფრობა იყო იმის მიზეზი, რომ პური საკუთარი თავის გამოკვებისთვისაც ძლივსღა კმაროდა, ხოლო ჭარბი მოსავლის გასაყიდად გატანაზე კი ლაპარაკიც არ იყო.

საქართველოს ნაყოფიერ მიწას, კარგი მოწყობისა და მეურნეობის დროს, უხვი მოსავლის მოცემა შეეძლო; მაგრამ ქვეყნის მაშინდელი პოლიტიკური და ადმინისტრაციული მოწყობისას ის მიწათმოქმედის შრომას ვერ ანაზღაურებდა. ხალხმა, რომელსაც როგორც სამეფო სახლის, ისე თავადებისა და აზნაურებისგან დაწესებული სხვადასხვა გადასახადები მძიმე ტვირთად აწვა, იცოდა, რომ შეგროვებული ნაყოფები უმეტეს წილად მას არ ეკუთვნოდა, რომ მოიტანდა რა თავის ნაწარმს ქალაქში, იგი რისკავდა იმით, რომ თავადი ან ბატონიშვილი მას უფულოდ ჩამოართმევდა (Замечанiя Лазарева о Грузiи. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 186). შრომის ამაო ხარჯვა და ქართველების თანდაყოლილი სიზარმაცე, რომელთაც უფრო ღატაკებად ერჩივნათ ეწანწალათ, ვიდრე ემუშავათ, მხარეში ყოველგვარ მწარმოებლურობას საბოლოოდ კლავდა.

“ყველა ჩინი აქ მემკვიდრეობითია, – მოახსენებდა ლაზარევი, – ადამიანთა ღირსების მიუხედავად, ამიტომ ბევრ ადამანს არა თავის ადგილზე ვხედავთ: ქალაქებისა და სოფლების მმართველობა დავალებული აქვთ, ეგრეთ წოდებულ, მოურავებსა და ნაცვალებს, რომლებიც როგორც შესაძლებელია ცდილობენ სწრაფად გამდიდრდნენ, მიუხედავად იმისა, რომ ამის გამო შევიწროვებებს მათი ხელქვეითები განიცდიან, ვინაიდან თავისი ადგილისა და მფლობელობის შენარჩუნებაში არც ერთი მოხელე დარწმუნებული არ არის (управленiе городовъ и сёлъ препоручается, такъ называемымъ, моуравамъ и нацваламъ, кои елико возможно стараются поскорее нажиться, не взирая, что терпятъ отъ того ихъ подчинённые, ибо никакой чинъ не уверенъ въ своёмъ месте и владенiи). ყველაფერი კეთდება ბარათებით (по бератамъ): ასე ეწოდება მეფის მიერ გაცემულ ბრძანებებს (повеленiя), რომლებიც არსად არ ჩაიწერება, და აქედან გამოდის, რომ დღეს ერთს მისცემენ, ხვალ კი იმავე მამულს ან ადგილს მეორეს; მთელი მართლმსაჯულება მათთან ზეპირსიტყვიერად წარმოებს და, რამდენადაც მე შემეძლო შემენიშნა, ან მიკერძოებით, ან ძლიერის უფლებით, და დაცვის არმქონენი ხშირად სავსებით გაძარცვულები ჩანან (всё правосудiе у нихъ отдаётся словесно, либо по пристрастiю, либо по праву сильнпго, и часто видны неимущiе защиты совсемъ ограбленными). ვაჭართაგან საქონელს, ხოლო მრეწველთაგან კი სურსათს, ყველაფრს ღებულობენ უფულოდ, ბარათებით, რომლებსაც გასცემენ მეფის ყველა ძე და ასული, და, ბოლოს, ყველანი, ვისაც კი რაიმე თანამდებობა აქვს ჩაბარებული. ხელფასი არც ერთ ჩინს არა აქვს, არამედ საზრდო ყველამ თავისი ადგილიდან უნდა იშოვნოს, და ამის გამო კიდევ უფრო მეტ შევიწროვებას განიცდიან ვაჭარიც, მეშჩანიცა და მოსახლეც და, ერთი სიყვით, თითოეული ადამიანი”.

ასეთ პირობებში საჭირო იყო ძლიერი ხასიათი და მტკიცე ნება, რათა ყველაფერი წესრიგში მოეყვანა. არც ერთი, არც მეორე საქართველოს ახალ მეფეს არ გააჩნდა.

გიორგის ავადმყოფობა და თავად მისი ხასიათიც მავნებელი იყო ქვეყნისთვის და სამეფოს დანგრევისკენ გადახრიდა. უკიდურესად ფიცხი, მეფე მეტად კეთილი და სუსტი ხასიათისა გახლდათ. არ ჰქონდა რა ის დაჟინებულობა, რომელიც აუცილებელია მის მდგომარეობაში მყოფი ადამიანისთვის, ის იყო ავად, იშვიათად ტოვებდა თავის ოთახს და თითქმის არასდროს ხალხს არ ეჩვენებოდა.

იყო რა ჯერ კიდევ ბატონიშვილი, ახალგაზრდულ ასაკში, გიორგის გემრიელად და ბევრის ჭამა უყვარდა, რამაც გამოიწვია კიდეც მისი ავადმყოფობის დაწყება და, შემდგომში კი, განვითარება.

“ბატონიშვილს, – წერს მისი თანამედროვე (Артемiй Араратскiй, изд. 1813 года, ч. II, стр. 17), – ფლავისა და საკმაოდ მოზრდილი ბატკნის უზარმაზარი კერძი მოართვეს, რომელიც ცხარე სანელებლებითა და აკუწული ხორცით იყო გატენილი. აქ მე პირველად მომიხდა ამ ბატონიშვილის ნახვა. იგი, აზიური წესით, იატაკზე დაგებულ ხალიჩაზე იჯდა და უკვე მხოლოდ იმით იყო შესამჩნევი, რომ მე არასდროს მენახა ვინმე, ვინც მას სიმსუქნით გაუტოლდებოდა. ვახშამზე მას თუმცა კი ასეთივე პორცია მოუტანეს, მაგრამ მან, ჩემდა განსაკუთრებით გასაოცრად, მისთვის გამოგზავნილი სურსათის უკმარისობა მისაყვედურა”.

თვალითმხილველები ჰყვებიან, რომ გიორგიმ, როცა უკვე საქართველოს მეფე იყო, კარგად ჭამის თავისი ჩვევა და მიდრეკილება შეინარჩუნა.

ჩვეულებრივ, თუ ის სადილით კმაყოფილი რჩებოდა, მაშინ თავისთან მზარეულს მოუხმობდა და, ამოიღებდა რა საფულიდან ანუ მუდამ ქამარზე ჩამოკიდებული გრძელი ქისიდან აბაზს, მას თავისი კმაყოფილების გამომწვევს აძლევდა.

“ჯერ კიდევ ახალია გადმოცემა, რომ საქართველოს მეფე გიორგი XII სადილზე ერთწლიან ზაქს ჭამდა; რამდენიმე კერძი ფლავის შეჭმა მისთვის არაფერი იყო. მეფის ერთერთი მხცოვანი კარის ექიმი (ლაიბ-მედიკოსი), ჯერ კიდევ ცოცხალი მოწმე, ჰყვება, რომ ასეთი გიგანტური სადილის შემდეგ ეს ამდენად პატივცემული პირი ბრძანებდა რომ ზეწრებზე მწოლიარე მოესულიერებინათ და საფაღარათო საშუალებებს ღებულობდა” («Грузинскiе очерки и типы» К. Вилемска. «Кавказъ» 1847 года, №№ 16 и 17. См. также «Кавказъ» 1868 года, № 58).

საჭმლის ზომაზე მეტად ბევრი მიღებისგან მეფემ მალევე ქოშინი და სუნთქვის შეკრულობა იგრძნო, ხოლო შემდომში კი მას წყალმანკი დაემართა, რომლის შემოტევებიც მის სიცოცხლეს ხშირად საფრთხეს უქმნიდა (Изъ донесенiя Кнорринга Государю Императору 7-го октября 1800 года. Тифлисскiй Арх. Главн. Шт. Кавказской армiи). ტფილისში ექიმების არყოლის გამო მეფეს კათოლიკი ქსენძები და სხვა უცხოელი მკურნალები უვლიდნენ, რომლებსაც მედიცინა პრაქტიკაში ჰქონდათ ნასწავლი.

არ გამოდიოდა რა არსად ოთახიდან, გიორგიმ სამეფოს მართვა თავისთან დაახლოებულ პირებსა და ნათესავებს გადასცა. იცოდნენ რა მეფის ხასიათის სისუსტე, მათ ამ გადაცემით ისარგელეს და თავიანთი პირადი ინტერესების მიყოლა დაიწყეს. მეფეს იმას მოახსენებდნენ, რასაც თავიანთთვის აუცილებლად და ხელსაყრელად თვლიდნენ; მის სახელს ყველგან ბოროტად იყენებდნენ.

ხალხს ხშირად სხვადასხვანაირი გადასახადებით ტვირთავდნენ, რომლებსაც იმ მეფის ბრძანებით კრეფდნენ, ვისაც იმ ბოროტად გამოყენებათა შესახებ ეჭვიც კი არ ჰქონდა, რომელთაც მისი სახელით სჩადიოდნენ (Лазаревъ Кноррингу 24-го января 1801 года. Тифлисскiй Арх. Канц. Наместника).

მალე მეფე სამეფოს მართვას სავსებით ჩამოშორდა. 1800 წლის აგვისტოში, კნორინგისადმი ერთერთ წერილში, გიორგი საქართველოში თავისი მცირე მნიშვნელობის შესახებ გულწრფელად აღიარებდა. “ჩვენს სამეფოში გასაცემი ყველნაირი განკარგულება, – წერდა ის, – ჩაბარებული აქვთ მინისტრსა (კოვალენსკის) და ჩვენს ვაჟს იოანეს: ის წერილები მათ მიერაა განხილული, ხოლო თუ მათში რა ეწერა, ამის შესახებ თქვენ მინისტრი შეგატყობინებთ”. მეფე თუნდაც რომელიმე წერილის წაკითხვას უსარგებლოდაც კი მიიჩნევდა.

მეფის ნების აღმსრულებელთა ძარცვებმა და თავაშვებულობამ გოლიათურ ზომებს მიაღწია. მცველები და ლეკები, რომლებიც გიორგიმ მოიწვია, არა მხოლოდ პროვინციაში თვითნებობდნენ, არამედ თავად ტფილისშიც აძლევდნენ საკუთარ თავს ძარცვისა და ძალადობის ნებას. ერთხელ ისინი ქუჩაში ანჩისხატის ტაძრის წინამღძვარს, სოლომონ ალექსიშვილს შეხვდნენ, მას ქუდი მოხადეს და შეურაცხყოფდნენ.

“ალექსიშვილი მეფესთან გამოცხადდა და გიორგის ყველაზე უფრო მკვეთრი გამონათქვამებით საყვედურობდა, რომ მან, მოიწვია რა ლეკები, ხალხი და ეკლესიის მსახურნი, ქრისტიანულ ქალაქში, მაჰმადიანთა ხელში ჩააგდო შესაგინებლად” («Кавказъ» 1846 г., № 33).

გიორგიმ ბრძანა დაქირავებული ჯარის უფროსები მასთან მოეხმოთ. ისინი 80 მცველის თანხლებით გამოცხადდნენ. მეფე თავიდან ლანძღავდა მათ, მაგრამ შემდეგ კი იმდენად გაიტაცა ამან, რომ, დაივიწყა რა თავისი ავადმყოფობის შესახებ, ლოგინიდან წამოხტა, კეტს ხელი დაავლო და ლეკების მთავარი უფროსის ცემა დაიწყო. დაშინებული უფროსები და მათი მცველები ოთახიდან გარბოდნენ გაფიცხებული მეფისგან, რომელიც მათ კეტით მისდევდა. ეშინოდათ რა მეფის მრისხანების და დევნისა, ტფილისში მყოფი ყველა ლეკი რაღაც დროით ქალაქიდან ავლაბრის კარს იქით გავიდა.

წუთიერი აფეთქება გაივლიდა, მეფე მორბილდებოდა, და უწინდელი უწესრიგობანი და თვითნებობანი თავიანთ უფლებებში შედიოდა.

მარიამ დედოფალი, გიორგის მეუღლე, თავისი მამის, თავად ციციშვილის, ხარბი და ანგარი ადამიანის რჩევებითა და დარიგებით, იყო რა ქმრის მიერ ძალზედ ყვარებული, თავისი მოთხოვნებითა და გადასახადებით ხალხს ხშირად ტვირთს მეტად უმძიმებდა. 

გიორგი, მთელი თავისი პირადი სიკეთისა და თავისი ხალხისთვის კეთილი სურვილების მიუხედავად, ქართველებს არ უყვარდათ.

მისი ვაჟიშვილი და მემკვიდრე, დავით ბატონიშვილი, მხოლოდ თავისი სარგებლისთვის ზრუნავდა და საქმეებში ასევე არ ერეოდა. ხალხის წეს-ჩვეულებათა წინააღმდეგ, სომეხ ქალზე დაქორწინებული, იგი თავადებს არ უყვარდათ; და თუ მაინც ჰყავდა რამდენიმე მომხრე, ესენი იმ პირთაგან იყვნენ, რომლებიც მის წყალობებზე იმედოვნებდნენ, როგორც მომავალი მეფისა, მაგრამ გულწრფელად მისდამი ერთგულნი კი არ ყოფილან. 

იოანე ბატონიშვილი, სხვებზე უფრო მეტად დადებითი და სერიოზული ადამიანი, მხარის მართვაში ყოველგვარი ჩარევისგან ასევე თავს განზე იჭერდა, მიუხედავად იმისა, რომ გიორგის ყველაზე უფრო მეტი ნდობით სარგებლობდა. თითოეული ბატონიშვილი თავის საკუთარ სარგებელს იცავდა, და არა სახელმწიფოსი. თავიანთ სოფლებში წასულ-წამოსული ბატონიშვილები, რამდენადაც შესაძლებელი იყო, მათ განვრცობას ცდილობდნენ, არ ირცხვენდნენ რა იმ შემთხვევაშიც, თუ ეს განვრცობა სხვისი საკუთრების მიტაცებასთან ან მოყვასისთვის წყენის მიყენებასთან იყო შეუღლებული. 

მეფის ძენი ბაგრატი და თეიმურაზი, თუმცა კი სრულწლოვანები იყვნენ, “მაგრამ – მოახსენებდა ლაზარევი – თავიანთი წლებისთვის ახალგაზრდული აზრები აქვთ”. უმცროსი ბატონიშვილი, მიხეილი, რომელიც მაშინ მეთექვსმეტე წელში იყო, ყოველგვარი აღზრდის გარეშე რჩებოდა და რეგულარული ჯარის მოწყობით იყო დაკავებული. შეკრიბა რა თავის თანატოლთაგან ეგერთა ასეული, იგი ჩვენი ჯარების სწავლებას ადევნდებდა თვალს და შემდეგ, მათი ნიმუშის მიხედვით, თავის თანატოლებს ასწავლიდა.

აცნობიერებდა რა თავის სისუსტესა და უძლურებას, გიორგის ასევე შეგნებული ჰქონდა, რომ მარტოს, გარედან დახმარების გარეშე, მის მიერ მართული ხალხის სარგებლისთვის არაფრის გაკეთება არ შეუძლია.

ყველას აზრით, გარედან სწრაფი და, თუ შესაძლებელი იქნებოდა, უანგარო დახმარება, აუცილებელი იყო საქართველოსთვის. თავის მეზობელთა წრეში გიორგის თავისთვის არც დახმარების პოვნა შეეძლო, და არც მხარდაჭერისა. მხოლოდ რუსეთს, თავისი ერთმორწმუნეობისა და უანგარობის გამო, შეეძლო საქართველოს მხსნელად მოვლინებოდა; მხოლოდ მას შეეძლო ქართველებს მწარე ხვედრში შესწეოდა, რომლებსაც მეზობლები და საკუთარი თავადები ძარცვავდნენ. სწორედ მას მიმართა კიდეც თხოვნით გიორგიმ.

თავადი გარსევან ჭავჭავაძე, რომელმაც პეტერბურგის გზა კარგად იცოდა, იმპერატორ პავლესთან იქნა გამოგზავნილი, სრულუფლებიანი მინისტრის სახით, წერილით, რომელიც გიორგის ტახტზე ასვლის შესახებ იტყობინებოდა, ასევე მფარველობის თხოვნით მისთვის და მისი ვაჟისა და მემკვიდრის დავითისთვის (Письмо Георгiя Государю Императору 30-го iюля 1798 г. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ. См. также Константинова, ч. II, 99 /рукопись/).

საქართველოს მეფე არ იშურებდა სიტყვებს იმისთვის, რათა იმპერატორი პავლე თავის მიმართ კეთილად განეწყო და მისი ყურადღება მოეპოვებინა. იგი წერდა, რომ ადრეული წლებიდან სურდა რუსეთის იმპერატორის “წმინდა ფეხებს” მთხვეოდა, მაგრამ ამ დრომდე ამას ბევრი გარემოება ხელს უშლიდა. “ახლა თქვენ ჩემს ხელმწიფედ გიმზერთ, – წერდა მეფე, – ჩემს მონარქად და ვსასოებ, რომ ჩემი გამოწვდილი ხელები უარყოფილი არ იქნება”.

მეფე თხოულობდა არ წაერთმიათ მისთვის და მისი ძის დავითისთვის, რომელიც მაშინ რუსულ სამსახურში მსახურობდა, ის წყალობანი, რომლებიც მისი მამის ერეკლე თეიმურაზის ძისთვის იყო დანაპირები და რომლის შემდეგაც მან კანონიერი მემკვიდრეობა მიიღო.

გიორგის სამშობლოს გადარჩენისთვის გადამწყვეტი ნაბიჯი სჭირდებოდა; ნახევარზომები უფრო მეტად დამღუპველი შეიძლებოდა ყოფილიყო, ვიდრე სასარგებლო, ქვეყნის მოწყობისა და ახალ უთანხმოებათაგან ხალხის უზრუნველყოფისთვის.

მეფეს სურდა და უნდა მიეღო კიდეც საბოლოო პასუხი იმპერატორ პავლესგან; სურდა სცოდნოდა, თანახმა იქნება თუ არა რუსეთი ნამდვილი დახმარება აღმოუჩინოს საქართველოს.

ჩვენი კარის უარის შემთხვევაში გიორგი ფიქრობდა სხვა დერჟავისთვის მიემართა და ს.-პეტერბურგიდან თავადი ჭავჭავაძე გაეწვია.

“თუ თქვენგან არ იქნება გამოგზავნილი (ინვესტიტურის) ნიშნები, – წერდა მონაზონი ექვთიმე თავად ჭავჭავაძეს, – მეფე მირონს მაინც იცხებს (Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ).

რუსულ მთავრობას ჯერ კიდევ ვერ მოესწრო გიორგის თხოვნებზე პასუხის გაცემა, როცა პეტერბურგში ცნობა იქნა მიღებული საქართველოში სპარსელთა ახალი შემოჭრისა და ქვეყნის აოხრების შესაძლებლობის შესახებ, იმის მსგავსისა, რა 1795 წელს მოხდა. ივნისში ტფილისში შაჰის ფირმანით სპარსეთიდან გამოგზავნილი ელჩი მოვიდა. პირველი ცნობისთანავე, ისე რომ ელჩი ჯერ კიდევ არ ენახა და არც მისი გამოგზავნის მიზანი იცოდა, გიორგიმ იჩქარა ამის შესახებ ჩვენი მთავრობისთვის შეეტყობინებინა. დავით ბატონიშვილი სთხოვდა თავად ჭავჭავაძეს მიეცათ საშუალებები (სახსრები) საქართველოსთვის, რათა სპარსელთა ახალი თავდასხმისგან საკუთარი თავი დაეცვა, და ფიქრობდა, რომ წინააღმდეგ შემთხვევაში ისინი ან სრულებით ააოხრებდნენ საქართველოს, ან კიდევ აიძულებდნენ მათ მბრძანებელს დამორჩილებოდა (Тамъ же). თავად გიორგი ვარაუდობდა, მოელაპარაკებოდა რა სპარსეთიდან წარმოგზავნილს, შაჰთან თავისი სიმამრი, თავადი ციციშვილი, საჩუქრებით გაეგზავნა (Письмо царевича Давида къ С. Лошкареву 21-го iюля 1798 г.), ხოლო თავადი გიორგი ავალიშვილი კი პეტერბურგში ახალი თხოვნით მოევლინა (Письмо монаха Ефимiя князю Чавчавадзе): 1) მარადიული ფიცის დადების შესახებ, 2) მეფისთვის დასახმარებლად 5.000-იანი რუსული ჯარის წყალობის შესახებ, იმ დაპირებით, რომ ხუთი წლის შემდეგ, როცა მეფე მდგომარეობას გამოისწორებს, საქართველოში რუსული ჯარის მხოლოდ 500 კაცს დაიტოვებს, ერთადერთი მიზნით, რათა რუსეთის მფარველობის შესახებ ყველასთვის ცნობილი გახადოს.

სპარსელთა მუქარებმა მნიშვნელოვანი სარგებელი მოუტანეს საქართველოს. სპარსელთა ახალი თავდასხმის შესახებ პირველი ცნობებისთანავე პეტერბურგის კაბინეტმა იჩქარა კატეგორიული პასუხი გაეცა საქართველოს მეფის თხოვნებზე და საქართველოს რუსეთის მფარველობის ქვეშ მიღების თაობაზე განაცხადა.

იმპერატორი პავლე, ულოცავდა რა გიორგის საქართველოს ტახტზე ასვლას, ჰპირდებოდა, რომ ტახტზე დამტკიცების შესახებ მისგან თხოვნის მიღების შემდეგ სამეფო ინვესტიტურის ნიშნებით მასთან თავის მინისტრს გააგზავნიდა, და გამოთქვა იმედი, რომ გიორგი, ტახტთან ერთად, იმ ერთგულების მემკვიდრეც შეიქნებოდა, რომელსაც რუსეთის იმპერატორისადმი მისი განსვენებული მამა ინარჩუნებდა (Рескриптъ Георгiю 23-го августа 1798 г. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ).

გენერალ-ლეიტენანტმა გრაფმა მარკოვმა, რომელიც კავკასიის დივიზიას მეთაურობდა, მიიღო ბრძანება ჩაეგონებინა გიორგისთვის, რომ მის მიერ ჩვენი მთავრობისადმი ერთგულების შენარჩუნების ხარისხსა და სპარსეთის მიმართ მის ქცევაზე იქნება რუსეთის შემდგომი მფარველობა დამოკიდებული.

მიიღო რა ნებართვა და პასუხებიც თავის პირველ თხოვნებზე, გიორგიმ თავად ჭავჭავაძეს ახალი თხოვნა გამოუგზავნა, რომელიც თავად საქართველოს ელჩის მიერ იქნა პავლე იმპერატორისთვის ჩაბარებული.

– დიდო იმპერატორო (Речь князя Чавчавадзе. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ), ქართლისა და კახეთის სამეფოს მფარველო და დამცველო, და ბევრთა სხვათა მფლობელო, – ამბობდა თავადი ჭავჭავაძე, როცა თხოვნას გადასცემდა, – მე, თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის ერთგული ქვეშევრდომი, ღირს ვიქმენ რა ბედნიერებისა ჩემი მეფის გიორგი ერეკლეს ძისგან და მისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი ყველა ხალხისგან მისი სახელით თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის წმინდა ფეხებს ვემთხვიო, ჩემი მოვალეობის მიხედვით გთხოვოთ გააბედნიეროთ იგი ამ მეფობაზე დამტკიცებით, როგორც კანონიერი მონაცვალე (преемникъ), მისი სამეფო ნიშნებით შემოსვით, და გააგრძელოთ მის მიმართ და მთელი მისი ხალხების მიმართ თქვენი მოწყალება. ხოლო ჩემს მიერ მორთმეული ეს თხოვნები კი მაღალმონარქიული მოხედვის ღირსი გახადოთ.

საქართველოს მეფე ითხოვდა ის ტახტზე დაემტკიცებინათ და იმდენად უზრუნველეყოთ, რომ მას საჭიროება არ ჰქონოდა დახმარების შესახებ რომელიმე სხვა კარისთვის მიემართა; რომ ტახტის მემკვიდრედ მისი ძე დავითი დაემტკიცებინათ, “და წინდაწინ დამაიმედოთ დაპირებით, რომ ჩემს მონაცვალეთ ექნებათ მარადიული და ურყევი მეფობა საქართველოში, რომ სხვა არავინ ჩემს საშინაო განკარგულებებს არ ეხებოდეს და როგორც აზნაურებთან, ისე ჩემს ყველა ქვეშევრდომთანაც, ჩემი საკუთარი ნების გარეშე საქმე არ ჰქონდეს” (Переводъ прошенiя царя Георгiя отъ 11-го октября 1798 г. Арх. Мин. Иностр. Делъ). ეს თხოვნის არსებითი და ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი ნაწილი გახლდათ. დამტკიცება და ამ თხოვნაზე თანხმობა საბოლოოდ განამტკიცებდა გიორგის საქართველოს ტახტზე და უკანასკნელს მეფის შთამომავლობაში მემკვიდრეობითად აქცევდა. საქართველოს მეფისთვის არ იყო საკმარისი მხოლოდ მისი მეფედ ცნობა: მისთვის აუცილებელი იყო ტახტის მის შთამომავლობაში მემკვიდრეობითად ცნობაც. ერეკლეს ანდერძი ხალხის უმრავლესობისთვის ცნობილი არ იყო. ტახტზე მემკვიდრეობის წესის შეცვლის შესახებ საკითხი, რომელიც სამეფო ოჯახის ნათესავთა ვიწრო წრეში იყო გადაწყვეტილი, და მხოლოდ არცთუ ბევრი თავადისთვის გახლდათ ცნობილი, ცხრაკლიტულში საიდუმლოდ ინახებოდა. ჩვენ ვნახეთ, რომ მცდელობა ტახტზე მემკვიდრეობის წესში რაიმენაირი ცვლილება ხმამაღლა განეცხადებინათ, ვერ გამოუვიდათ; რომ ხალხი, რომელსაც შესთავაზეს დარეჯანი დედოფლად ეღიარებინათ და მისი სახელი მეფეზე უწინ მოეხსენიებინათ, ამ წინადადებას თანაგრძნობით არ გამოეხმაურა და საგანთა ძველ წესრიგს უფრო მეტად ემხრობოდა, ვიდრე ახალს. გიორგის არ შეეძლო არ დაენახა, რომ რუსეთის იმპერატორის მიერ მისი მეფედ აღიარება, ხოლო დავითისა კი – მემკვიდრედ, მეფისა და მის შთამომავალთა უფლებების სამართლიანობაში ხალხს საბოლოოდ დაარწმუნებდა. ვერ პოულობდა რა მხარდაჭერასა და საყრდენს ვერც საკუთარ ოჯახში, ვერც ახლო ნათესავთა წრეში, გასაგები იყო, თუ რატომ ითხოვდა იგი ასე დაჟინებით ამ აღიარებას. ტახტზე მემკვიდრეობის წესის შესახებ ერეკლეს მიერ დატოვებული ანდერძი მაშინ თავის ძალასა და მნიშვნელობას კარგავდა...

მიუთითებდა რა თავის წინაპრებზე, რომლებიც ყოველთვის რუსეთისადმი ერთგულნი იყვნენ, საქართველოს მეფე პირობას დებდა ერთგული ქვეშევრდომობის გრძნობით მათთვისაც კი გადაეჭარბებინა (превзойти ихъ въ верноподданническомъ чувстве). იგი ითხოვდა, რომ ყველა მნიშვნელოვან საქმეზე არა კავკასიის ხაზის სარდლისთვის მოეხსენებინა, არამედ პირდაპირ ჩვენი მთავრობისთვის, თავისი მინისტრის მეშვეობით, რომელიც ს.-პეტერბურგში იმყოფებოდა. გიორგი იმაზე მიუთითებდა, რომ ერეკლეს ასეთი ურთიერთობებისგან “საქმეები ძალიან ნელა მიუდიოდა” და, ვერ ღებულობდა რა სწრაფ დახმარებას, საქართველოში აღა-მაჰმად-ხანის შემოჭრისა და ტფილისის აოხრებისგან ბევრი რამ გადაიტანა.

მომავალი დროისთვის მსგავსი შემთხვევებისგან უზრუნველსაყოფად კი გიორგი ითხოვდა მისთვის 3.000 “რუსი ჯარისკაცი იარაღითა და მთელი სამხედრო კუთვნილებით” გამოეგზავნათ.

“როცა საქართველოში, – წერდა გიორგი იმპერატორ პავლეს, – ძლევამოსილი რუსული ჯარები იყო, მაშინ ყოველთვის ბოროტი ადამანები, თავიანთი სხვადასხვანაირი გამონაგონებით, მათ და ჩვენს უფროსებს შორის მტრობას აგდებდნენ, ამიტომ გთხოვთ უბრძანოთ ამ ჯარის მომავალ მეთაურს საქმე ჰქონდეს მხოლოდ ჩემთან ან მასთან ვისაც ჩემგან დავალებული ექნება”.

მეფე ითხოვდა, რათა მეზობლების მხრიდან რაიმენაირი მტრული მოქმედებების შემთხვევაში, ნაბრძანები ჰქონოდა კავკასიის დივიზიის სარდალს, რომ პირველივე შეტყობინებისას, საქართველოსკენ 7.000-იანი ჯარი დაეძრა, არ იკითხავდა რა ამისთვის წინასწარ ჩვენი მთავრობის ბრძანებას.

არ მიუღია რა პასუხი თხოვნაზე საქართველოს მეფედ გიორგის დამტკიცების შესახებ, მისმა ელჩმა მიიღო ახალი წახალისება საქართველოდან იმპერატორ პავლეს მიერ გადაწყვეტილების რაც შეიძლებოდა სწრაფად მიღების თაობაზე ეზრუნა.

“თქვენთვის უცნობი არ არის ქართული ანდაზა – წერდა დავით ბატონიშვილი (Кн. Чавчавадзе отъ 3-го февраля 1799 г. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ) – რომ ყველა საქმე თავის დროზე უნდა იქნას გამოყენებული, სხვა შემთხვევაში კი ისინი ყურადღებას არ იმსახურებენ. ჩვენს სამეფოს არ შეესაბამება ახლა ის საქმეები, რომლებიც კამათით იწარმოება”.

მართლაც, მხოლოდ მოლაპარაკებები საქართველოსთვის ცოტა იყო: მისთვის ფაქტიური დახმარება იყო აუცილებელი უკვე იმიტომაც, რომ მტაცებელ მეზობელთა განუწყვეტელი თავდასხმები უნდა მოეგერიებინა.

თურქები თავიანთი თავდასხმებით გაუჩერებლად აწუხებდნენ ხალხს. ახალციხის ფაშა ლეკებით ქართლს აჩანაგებდა (Письмо царевича Давида Лошкареву 21-го iюля 1798 г. Тамъ же). ლეკები, გამოივლიდნენ რა ოტომანის პორტას სამფლობელოებს, საქართველოში შემოიჭრებოდნენ, სოფლებს არბევდნენ, მათი მცხოვრებნი ტყვედ მიჰყავდათ და, შეეძლოთ რა უსაფრთხოდ უკან დაეხიათ, თავიანთ თარეშებს ძალზედ ხშირად იმეორებდნენ (Рескриптъ Императора нашему посланнику въ Константинополе отъ 2-го ноября 1798 г. Тамъ же).

თურქეთის მხრიდან თავდასხმების თავიდან ასაცილებლად თუმცა კი გაეგზავნა კონსტანტინოპოლში ჩვენს წარგზავნილს ტამარას ბრძანება ეთხოვა პორტასთვის, რათა მას ახალციხის ფაშისთვის საქართველოში შემოჭრების მოხდენა აეკრძალა, და საერთოდ თავის სამფლობელოებზე ლეკები არ გამოეტარებინა, მაგრამ ეს შუამდგომლობა წარმატებით არ დაგვირგვინებულა. ფაშა, რომელიც პორტაზე მეტად სუსტად იყო დამოკიდებული და თავისი მთავრობის ბრძანებებს ყურადღებას არ აქცევდა, თავის ანგარებიან მიზნებს მიჰყვებოდა, რომლებიც მეზობელთა მძარცველობასთან იყო შეერთებული. 1798 წლის სექტემბერში ის საქართველოში ისევ შემოიჭრა (Донесенiе гр. Маркова Государю Императору сентября 1798 г.) და თავად ციციშვილის ტყვედ წაყვანა მოახერხა, რომლისთვისაც სამი ათას მანეთს გამოსასყიდს მოითხოვდა.

გიორგი თხოულობდა ისევ დაგვეცვა იგი ამ შემოჭრებისგან, და თუ ის თავად მიიღებდა ზომებს ახალციხის ფაშის თვითნებობათაგან თავისი ხალხის დასაცავად, მაშინ იგი ჩვენი მთავრობის წინააღმდეგ “ამაში დამნაშავედ არ ჩაგვეთვალა”.

ქვეყნის მთელ ამ მოუწყობლობებს სპარსელთა შემოჭრის შიშიც დაემატა, რომლებიც, ცნობების მიხედვით, თავიანთი ძალების თავმოყრას გოგჩის ტბის მახლობლად აპირებდნენ, რომელიც საქართველოსა და ერევნის ოლქს შორის მდებარეობდა. ამ პუნქტში თავმოყრა მხოლოდ საქართველოში შემოჭრის სურვილით შეიძლებოდა ყოფილიყო ახსნილი. დავით ბატონიშვილი თავად ჭავჭავაძისგან “რაიმენაირ ყველაზე უფრო სასარგებლო რჩევას (მოითხოვდა) და ეკითხებოდა მას, როგორ მოქცეულიყვნენ, რათა თავიდან აეცილებინათ ის ხვედრი, რომელიც მათ აღა-მაჰმად-ხანის შემოჭრისგან განიცადეს”. “დამიჯერე, – წერდა ბატონიშვილი (Кн. Чавчавадзе отъ 3-го февраля 1799 г. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ), – რომ თუ სრულიად რუსეთის ჯარები, რომელთაც შეუძლიათ მის განზრახვას წინ აღუდგნენ, მოკლე დროში არ გამოჩნდებიან საქართველოში, მაშინ საეჭვოა, რომ მისი მიზანი წარმატებით არ დაგვირგვინდეს”. 

სწორედ ამ მიზეზებმა აიძულეს კიდეც გიორგი, რათა თავადი ჭავჭავაძე მასზე დაკისრებული დავალების უსწრაფესად აღსრულებისთვის წაეხალისებინა. საქართველოს ელჩი უფლებამოსილი იყო ეთხოვა კიდევ იმის შესახებ, რათა რუსულ ჯარებთან ერთად, რომლებიც საქართველოში იქნებოდა გაგზავნილი, არ გაეგზავნათ ქართველები, რომლებიც ჩვენს სამსახურში იმყოფებოდნენ და “უფრო მეტად კი პოლკოვნიკი თავადი დიმიტრი ორბელიანი, რომელიც თუ აქაურ კორპუსთან ერთად იქ იქნება გაგზავნილი, არ შეიძლება ჩემი მეფის, ჩემი ხელმწიფისთვის, სასიამოვნო იყოს”. 

თავადი გარსევან ჭავჭავაძე ითხოვდა მიეცათ მეფისთვის უფლება, საჭიროების შემთხვევაში, მეზობელ მფლობელთა თარეშების მოსაგერიებლად რუსული ჯარები გაეგზავნა და ამით ისინი მორჩილებაში ჰყოლოდა. საქართველოს ელჩი პირდებოდა და “ფიცით არწმუნებდა, რომ მეფე, უკიდურესი აუცილებლობის გარეშე, ამ რუსული ჯარების გამოყენებისთვის არასდროს არ გათავხედდება (не дерзнетъ), არამედ მხოლოდ სურს მათი ყოლა თავის ჯარში მოწინააღმდეგეთა დასაშინებლად და რათა ექოდ გაისმოდეს, რომ საქართველოში მყოფ რუსულ კორპუსს ნაბრძანები აქვს ქართულ (კორპუსთან) ერთად მოწინააღმდეგის წინააღმდეგ მოქმედებდეს”.

თავადი ჭავჭავაძე ითხოვდა დავით ბატონიშვილისთვის წმ. ალექსანდრე ნეველის ორდენი ეწყალობებინათ, იმ მაგალითის მიხედვით, რომ თავად გიორგისაც ეწყალობა ეს ორდენი, როცა ის ტახტის მემკვიდრე გახლდათ; მომდევნო ვაჟის, იოანესთვის კი, წმ. ანას ორდენი ეწყალობებინათ; მისი მეუღლე, მარიამ დედოფალი, წმ. ეკატერინეს ორდენით დაეჯილდოვებინათ და, ბოლოს, წმ. ნინოს ჯვარი საქართველოში დაებრუნებინათ (Переводъ ноты грузинскаго посла отъ 16-го декабря 1798 года).

საქართველოს მეფისა და მისი სრულუფლებიანი ელჩის თხოვნებზე საპასუხოდ, გენერალ-მაიორ თავად ურაკოვს, რომელიც, სამსახურიდან გარიცხული გენერალ-ლეიტენანტ კისელიოვის ნაცვლად კავკასიის ხაზს სარდლობდა, ებრძანა ლაზარევის ეგერთა პოლკი საქართველოში წასასვლელად მოემზადებინა (Рескриптъ кн. Уракову 23-го фквраля 1799 года). პოლკთან ერთად გაგზავნილი უნდა ყოფილიყო არტილერიაც, რომელიც ჯერ კიდევ ერეკლეს იმპერატრიცა ეკატერინე II-მ უწყალობა.

ჩვენი მთავრობის მიერ ერეკლესთან 1783 წელს დადებული ხელშეკრულებით, დადგენილი იყო საქართველოს მეფის კარზე სრულუფლებიანი მინისტრი ან რეზიდენტი გვყოლოდა. 1799 წლამდე ეს პირობა არ სრულდებოდა. ხოლო როცა საქართველოსთან ხშირი ურთიერთობები წარმოიქმნა, და მისი მეფე, როგორც რუსეთის დახმარებას, ისე დადებული ხელშეკრულების დაცვასაც დაბეჯითებით მოითხოვდა, მაშინ, ურთიერთობათა მოხერხებულობისთვის, პეტერბურგის კაბინეტმა გადაწყვიტა საქართველოს მეფის კარზე თავისი სრულუფლებიანი მინისტრი დაენიშნა.

სახელმწიფო მრჩეველი (Статскiй советникъ) კოვალენსკი ჩვენი კარისგან მინისტრის სახით საქართველოში მუდმივად ყოფნისთვის იქნა დანიშნული. უფრო მეტი პატივისთვის, იმპერატორმა ბრძანა კოვალენსკისთვის სამი რიგითისა და ერთი ოფიცრისგან შემდგარი ყარაული დაენიშნათ (Рескриптъ Императора Кноррингу отъ 8-го августа 1799 г., № 960). კოვალენსკისთან ერთად გაგზავნილ იქნა ორდენები მეფის ოჯახისთვის და სამეფო ღირსების ინვესტიტურის ნიშნები.

“ვღებულობთ რა მადლიერებით – წერდა იმპერატორი პავლე გიორგის თხოვნებზე პასუხად (Утвердительная грамрта царю Георгiю отъ 18-го апреля 1799 г. Тифлисскiй Арх. Канц. Наместника) – თქვენს თხოვნას, ტრაქტატის მესამე მუხლის საფუძველზე, გამტკიცებთ თქვენ ახლა ამ სამეფოს მონაცვალედ (преемникомъ онаго царства), ხოლო თქვენს ძეს დავითს კი თქვენს შემდეგ მომავალ მემკვიდრედ”.

რადგანაც გვირგვინი, რომელსაც საქართველოს ტახტის ყველა მონაცვალე თავზე იდგამდა, აღა-მაჰმად-ხანის ტფილისში შემოსევის დროს იქნა გატაცებული, ამიტომ იმპერატორმა პავლემ კოვალენსკის ხელით ახალი გვირგვინი და ინვესტიტურის სხვა ნიშნები: დროშა, ხმალი, სამბრძანებლო კვერთხი, ტახტი და “ყარყუმის” მანტია გაუგზავნა.

რუსეთის იმპერატორი სთხოვდა გიორგის, ყველა ნიშნის მიღების შემდეგ, რუსეთის იმპერიისადმი “ერთგულებასა და გულმოდგინებაზე” და რუსეთის იმპერატორების უმაღლესი ძალაუფლებისა და მფარველობის აღიარებაზე დაეფიცა. ხოლო რაც წმ. ნინოს ჯვრის საქართველოში დაბრუნებას შეეხებოდა, პავლემ შესთავაზა (предоставилъ) ბაქარ ბატონიშვილის მეუღლის შვილიშვილისთვის, თავად გიორგი გრუზინსკისთვის მიემართა, რომელთანაც ეს ჯვარი იმყოფებოდა*.

(*“მთელი ქართველი ხალხის სახელით, გავბედავ ამ ჩემი თხოვნით შევაწუხო თქვენი უგანათლებულესობა, წერდა თავადი ჭავჭავაძე კანცლერს. – საქართველოდან ჩემი გამომგზავრების დროს, ყველა იქაურმა მცხოვრებმა დამავალა ყოვლადუმდაბლესად გთხოვოთ მათთვის მოწყალე შუამდგომლობის შესახებ რათა ისინი შემდეგ სათხოვარში მარტო არ დატოვოთ: ქრისტეს შობიდან 312 წელს, მეფის მირიან-ხოსროს დროს, წმ. ნინომ მოიტანა ჩვენი მაცხოვრის ჯვარი, რომლითაც კიდეც მთელი ჩვენი ოლქი კერპთთაყვანისმცემლობიდან მართლმადიდებლობაში მოაქცია. 

ეს ჯვარი, საქართველოს ნეტარხსენებული მეფის ვახტანგის საქართველოდან რუსეთში გადმოსვლის დროს, ქართველი მღვდელმთავრის რომანოზის მიერ საქართველოდან აქ საიდუმლოდ იქნა ჩამოტანილი და მიეცა მის დას, ანა გიორგის ასულს, ბაქარ ბატონიშვილის მეუღლეს, და დღემდე მის სახლში იმყოფება, ხსენებული თავადის ქალის შვილიშვილთან, თავად გიორგი გრუზინსკისთან. რისი გულისთვისაც ყველა იქაური მცხოვრები ყოვლადუმდაბლესად ითხოვს მაცხოვრის ამ ჯვრის ქართველი ხალხისთვის დაბრუნების შესახებ, როგორც სიწმინდისა, რომელიც მას ფარველობს და რომელიც მთელი სამართლიანობით მას სამუდამო მემკვიდრეობად უნდა...” 

კანცლერმა შესთავაზა ბატონიშვილს ეს ჯვარი დაებრუნებინა; მაგრამ ბაქარმა უპასუხა, რომ, აქვს რა უდაო უფლება, წინაპართაგან მიღებული, მისი მიცემა არ შეუძლია. /См. ноту кн. Чавчавадзе отъ 8-го декабря 1798 г. Письмо Лопухина Кочубею 5-го апреля 1799 г. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ/.)

მიიღო რა ასეთი პასუხი, თავადი ჭავჭავაძე ნებართვას ითხოვდა თავად გამგზავრებულიყო საქართველოში, რათა რუსეთის ერთგულებაზე ფიცს დასწრებოდა, რომელიც მეფემ “საზეიმოდ უნდა დადოს, როგორც იშვიათ საქმეებზე და რომლებიც საუკუნოდ აღესრულება, და რათა იმ დროს, რადგანაც მე უკვე რამდენიმე წელია უზენაეს კარზე ვიმყოფები, წესების დაცვაში რაიმე საჭირო გამოტოვებლ არ იქნას” (Нота Чавчавадзе министерству 15-го февраля 1799 г. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ).

ტფილისში მოსვლის შემდეგ, კოვალენსკი, ცერემონიისა და კრედიტიული სიგელის ჩაბარების შემდეგ, მეფის ყველა შვილსა და ნათესავს უნდა სწვეოდა, წინასწარ გაუგზავნიდა რა მათ დრაგომანს (Инструкцiя Коваленскому 16-го апреля 1799 г. Тифлисскiй Арх. Канц. Наместника. Акты Кавк. Арх. Комм., т. I, стр. 93).

მას მოვალეობად ეკისრებოდა თვალ-ყური ედევნებინა დარეჯან დედოფლის, გარდაცვლილი ერეკლე მეფის ქვრივისთვის, რომელიც, ცნობების მიხედვით, ადვილად შეიძლებოდა შესულიყო “რამენაირ ჭორებში, რაც იმ მხარისთვის ამდენადაა ჩვეული”, რომლებიც ჩვენი მთავრობის შეხედულებათა და მიზნების საწინააღმდეგო იქნებოდა. თანაც ყოველ შემთხვევაში კოვალენსკის ებრძანა მისთვის და მისი შვილებისთვის “მთელი ის პატივისცემა და ალერსიანობა (გამოეხატა), რომელსაც მისი სახელგანთქმულობა და თავად მეფესთან ნათესაობაც მისგან (მინისტრისგან) მოითხოვს” (Ответная нота министерства Коваленскому 31-го мая 1799 г. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ).

იქაურ მფლობელთა ცვალებადობისა და არცთუ იშვიათად მათი ორპირი საქციელის გამო, კოვალენსკის თავად მეფე გიორგის ქცევისთვისაც თვალყური უნდა ედევნებინა. ოტომანის პორტასგან, ან მეზობელი სპარსელი ხანებისა და სხვა ლეკი მფლობელებისგან რაიმენაირი წინადადებებითა და შეგონებებით დესპანების გამოგზავნის შემთხვევაში, კოვალენსკის უნდა ეცადა იმისთვის მიეღწია, რათა მეფეს მასთან თათბირი ჰქონოდა, როგორც თავისი პასუხების მიმართებაში, ისე შემდგომი ქცევისაც.

ჩვენს მინისტრს უნდა ეზრუნა ჩვენი მართლმადიდებელი ეკლესიის გავრცელებისა და ქართველო ხალხის განათლებისთვის, აგრეთვე ქვეყნის მმართველობაში სისასტიკის, გარყვნილებისა და უუფროსობის მოსპობისთვისაც, რაც სპარსელ და სხვა აზიელ მფლობელებს შორის არსებობდა. საქართველოში გაგზავნილი ეგერთა პოლკის ჩვენი ოფცრების დახმარებით, ეცადა რეგულარული ქართული ჯარი მოეწყო, რომელსაც შეეძლებოდა, საჭიროების შემთხვევაში, “სპარსელთა აულაგმავ და მრავალრიცხოვან ბრბოებს” წინ აღდგომოდა, და მხედველობიდან არც ჩვენი ჯარებისა და ქვეშევრდომთა კეთილდღეობა გამორჩენოდა, რომლებიც, სხვადასხვა შემთხვევის გამო, საქართველოში იმყოფებოდნენ.

წარგზავნილისა და მთელი მისი მისიის საკუთარი ქცევა ქართველი ხალხის ნდობისა და სიყვარულის შეძენისა და რუსეთის იმპერატორის მის მიმართ კეთილგანწყობის დამტკიცებისკენ უნდა ყოფილიყო მიდრეკილი.

(На обязанность его возложено было наблюдать за поступками царицы Дарьи, супруги умершаго царя Ираклiя, которая, по сведенiямъ, легко могла вступить «въ какiя-либо сплетни, столь въ техъ краяхъ свойственныя», но противныя видамъ нашего правительства. Во всякомъ же случае Коваленскому было приказано оказывать ей и детямъ ея «всю ту учтивость и ласковость, какихъ знаменитость ея и самое родство съ царёмъ отъ него /министра/ требуютъ».

По превратности тамошнихъ владельцевъ и нередко по двуличному ихъ поведенiю, Коваленскiй долженъ былъ следить за поступками самого царя Георгiя. Въ случае присылки къ Георгiю посланныхъ отъ Порты Оттоманской или отъ соседственныхъ персидскихъ хановъ и другихъ лезгинскихъ владельцевъ съ какими бы то ни было предложенiями и внушенiями, Коваленскiй долженъ былъ стараться достигнуть того, чтобы царь советовался съ нимъ, какъ относительно своихъ ответовъ, такъ и принимаемаго поведенiя.

Министръ нашъ долженъ былъ заботиться о распространенiи православной нашей церкви, о просвещенiи грузинскаго народа и объ уничтоженiи въ правленiи страны лютости, разврата и безначалiя, существовавшихъ между персидмкими и другими азiятскими владетелями. При содействiи нашихъ офицеровъ отправляемаго въ Грузiю егерскаго полка, стараться завести регулярное грузинское войско, могущее противостоять, въ случае нужды, «необузданнымъ и многочисленнымъ толпамъ персидскимъ», и не упускать изъ вида благосостоянiя нашихъ войскъ и подданныхъ, находившихся, по разнымъ случаямъ, въ Грузiи.

Собственное поведенiе посланнаго и всей его миссiи должно было клониться къ прiобретенiю доверенности и любви грузинскаго народа и къ доказательству расположенiя къ нему русскаго Императора.)

მიიღო რა ინსტრუქცია და კრედიტიული სიგელი (Кредитивная грамота царю карталинскому и кахетинскому 26-го апреля 1799 г. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ), კოვალენსკიმ, საქართველოში ჩასატანად, მიიღო სამეფო ინვესტიტურის ნიშნები, წმ. ანდრია მოციქულის ორდენი (Рескриптъ царю Георгiю 19-го мая 1799 г. Тамъ же), წმ. ეკატერინეს ორდენი, რომელიც მარიამ დედოფლისთვის იყო განკუთვნილი (Рескриптъ царице Марiи отъ 7-го апреля 1799 г. Тамъ же), და წმ. ანას ორდენი – დავით ბატონიშვილისთვის (Рескриптъ царевичу Давиду отъ того же числа), და სხვა საჩუქრები*.

(*კოვალენსკისთან ერთად გაგზავნილ იქნა: 

სამეფო ქვირგვინი, ოქროსი, თვლებით იშვიათად მოოჭვილი /осыпанная каменями изредка/. 

სკიპტრა, ასევე იშვიათად მოოჭვილი. 

ხმალი, ოქროთი მოჭედილი, მდიდრულად მოოჭვილი. 

სამეფო პორფირა, ჟოლოსფერი ხავერდისა, ყარყუმის ბეწვით გაწყობილი, съ хвостиками; მასზე ამოქარგული რუსეთისა და საქართველოს გერბებით. 

თეთრი შტანდარტი ორთავიანი არწივით, რომლის შიგნითაც საქართველოს გერბია. /წერია რუსეთის გერბი, მაგრამ ალბათ ბეჭდვის შეცდომა უნდა იყოს, ვინაიდან ორთავიანი არწივი თავად რუსეთის იმპერიის გერბი გახლდათ – ი. ხ./ 

ჟოლოსფერი ხავერდის ტახტი არშიით, ფართო ოქროქსოვილი ბუზმენტით შემოვლებული, ოქროქსოვილივე დიდი ფოჩებით და ასეთივე სამი ბალიშით. ტახტის შიგნით საქართველოს გერბია, ხოლო მახლობლად და გვერდებზე კი რუსეთის გერბები. 

ტახტთან ერთად ორი პატარა მაგიდაც, ასეთივე ხავერდით დაფარული, ასეთივე ბუზმენტითა და ფოჩებით. 

მაგიდებისთვის თითო-თითო ბალიში, რომლებზედაც იდება რეგალიები: ე. ი. ერთზე გვირგვინი და სამეფო კვერთხი /სკიპტრა/, ხოლო მეორეზე კი უზენაესი სიგელი და ხმალი. 

ალმასებით შემკული სამი ორდენი, რომელთაგან წმ. მოციქულის ანდრია პირველწოდებულის /ორდენი/ მის უმაღლესობას მეფეს გიორგი ერეკლეს ძეს; წმ. დიდმოწამის ეკატერინესი მის უმაღლესობას დედოფალს მარიამ გიორგის ასულს; წმ. ანასი 1-ლი კლასისა მემკვიდრეს დავით ბატონიშვილს. 

ამაზე ზევით, ყოვლადუმოწყალესად ბოძებული ნივთები: 

მის უმაღლესობას დედოფალს მარიამ გიორგის ასულს ოქროს თაიგული ბრილიანტებით და რუსული მდიდრული კაბა, ფართოდ გაწყობილი ყარყუმის ბეწვით, съ хвостиками. 

მათ უმაღლესობათა შვიდ ვაჟიშვილს თითო-თითი მდიდრული ბეჭედი, მერვეს კი ოქროს საათი მარგალიტით /აქ შესაძლოა ერეკლეს ძენიც, გიორგი მეფის ნახევარძმებიც იგულისხმებოდნენ – ი. ხ./. 

ორ ქალიშვილს: გაიანეს – ოქროს საათი ბრილიანტებით და ოქროს ძეწკვი, ხოლო თამარს კი – ბრილიანტის ბეჭედი. 

მისი უმაღლესობის სულიერ მოძღვარს, არქიმანდრიტ ექვთიმეს – ოქროს ჯვარი აკვამარინებით, ბრილიანტებითა და ოქროსავე პატარა ჯაჭვით. მეფის სიძეს, თავად ბაგრატიონს – ოქროს სათუთუნე ფერწერიანი მინანქრით დაფარული და ბრილიანტით შემკული /თავადი იოანე მუხრანბატონი არა გიორგის, არამედ ერეკლე მეფისა და დარეჯან დედოფლის ქალიშვილის ქმარი და დარეჯანის პარტიის გავლენიანი წევრი გახლდათ – ი. ხ./. მეფის სიმამრს თავად ციციშვილს – ძოწის დიდი ბეჭედი, ბრილიანტებით მოოჭვილი. /См. реестръ вещамъ, отправленнымъ царю. Моск. Арх. Мин. Ин. Делъ/) 

საქართველოში ჩვენი ჯარების გაგზავნასთან ერთად, წამოიჭრა საკითხი იმის შესახებაც, თუ ისინი მეფისადმი როგორ დამოკიდებულებაში და მასთან როგორ ურთიერთობებში უნდა იყვნენ? შეუძლია თუ არა გიორგის იყენებდეს მათ თავისი სურვილისა და საჭიროებათა მიხედვით, თუ ის წინასწარ კოვალენსკის უნდა ეთათბირებოდეს? თუ გიორგის ნება მიეცემა ჩვენი ჯარების თავისი შეხედულების და მიხედვით გამოყენებაზე, რამდენად შორს ვრცელდება ეს ნებართვა? და, ბოლოს, რა გააკეთონ ჩვენმა ჯარებმა საქართველოში სპარსელთა შემოჭრის შემთხვევაში?

“ამაზე სამინისტრო იტყობინება, რომ ჯარი საქართველოში იგზავნება ერთადერთი იმის საჩვენებლად, რომ მეფე რუსეთის იმპერიის უზენაესი მფარველობის ქვეშ შედგება; რომ მისი რიცხვი თავისთავად, რა თქმა უნდა, არ არის საკმარისი, რათა საქართველოზე თავდასხმის შემთხვევაში სპარსელებს წინ აღუდგეს, მაგრამ როცა ქართველები თავიანთ მხრივაც მიმართავენ ძალისხმევას, მაშინ საკმარისიც შეიძლება იყოს. საქართველოზე მოსალოდნელ ხელმეორე შემოსევასთან დაკავშირებით კი, მინისტრი, გარემოებების და მიხედვით, ვალდებულია მოახსენოს ამის შესახებ მის უდიდებულესობას ხელმწიფე იმპერატორს, ვისი ნებართვის გარეშეც ჯარი საქართველოს საზღვრებს გარეთ სულაც არ უნდა გადიოდეს” (Ответная нота министерства Коваленскому 31-го мая 1799 г. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ).

(გაგრძელება იხ. ნაწილი V)

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა